Morgunblaðið - 24.09.2010, Blaðsíða 14

14 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 24. SEPTEMBER 2010
FRÉTTASKÝRING
Una Sighvatsdóttir
una@mbl.is
Hvergi annars staðar á Norðurlönd-
um þekkist það að fólk standi í
löngum röðum í bið eftir að vera út-
hlutað matvælum í pokum frá hjálp-
arstofnunum. Þessi birtingarmynd
fátæktar, sem orðin er vikuleg sjón í
Reykjavík, samræmist ekki hug-
myndinni um norrænt velferðar-
kerfi, að sögn Hörpu Njáls, fé-
lagsfræðings sem hefur um árabil
rannsakað fátækt á Íslandi.
„Það er algjör firra og tímabært
fyrir okkur að horfast í augu við það
að við búum ekki við norrænt vel-
ferðarkerfi, því ef við horfum til ná-
grannalandanna, sem við viljum
kenna okkur við, þá þekkist þetta
ekki þar,“ segir Harpa.
Þótt þær hafi orðið meira áber-
andi í kreppunni eru matarúthlutan-
ir ekki alveg nýjar af nálinni á Ís-
landi, en þær eru þó ekki heldur
jafnrótgrónar og margir halda. Að-
stoð í þessu formi kom í raun ekki til
fyrr en upp úr miðjum 10. áratugn-
um. Í dag annast þrjár hjálparstofn-
anir matarúthlutanir, Mæðrastyrks-
nefnd, Hjálparstarf kirkjunnar og
Fjölskylduhjálp, og þangað leita
hundruð fjölskyldna í hverri viku,
ekki síst þegar líður á mánuðinn.
Svokölluð súpueldhús hafa lengur
verið til og fyrirfinnast einnig annars
staðar á Norðurlöndunum en þau
eru í eðli sínu öðruvísi og svara eft-
irspurn annars hóps en matarúthlut-
unin, s.s. fíkla og heimilislausra.
Ekki síður menningarbundið
Á Íslandi hafa takmarkaðar mæl-
ingar verið gerðar á fátækt. Skil-
greiningar á fátækt eru nokkrar en
samkvæmt þeim flestum er ekki
hrópandi munur á fjölda fátækra á
Íslandi og annars staðar á Norður-
löndum og því spyr maður sig hvers
vegna matarúthlutanir til fátækra
einskorðist við Ísland.
„Þetta er margslungið en ég held
að þetta sé ekki síður menningar-
bundið,“ segir Lára Björnsdóttir,
formaður Velferðarvaktarinnar.
„Það er auðvitað fátækt annars stað-
ar á Norðurlöndunum ekki síður en
hér, en mönnum finnst þetta fráleitt
þar sem er lengri reynsla af opin-
berri samfélagsþjónustu og þar sem
velferðarkerfin eru og hafa alla tíð
verið miklu sterkari en hér.“
Stór hluti þeirra sem leita til
hjálparstofnana er útlendingar og
hefur borið á því að sumir telji mat-
arúthlutanir hluta af opinberri vel-
ferðarþjónustu sem sjálfsagt sé að
sækja. Lára segir að þetta kunni að
vera merki um menningarmun.
Útlendingar hér á landi séu sumir
vanir því að t.d. kaþólska kirkjan í
heimalandinu útdeili ölmusu og þar
sé sterkari menning fyrir því en á
Norðurlöndunum. „Þetta kann að
vera að hluta til lærð hegðun; ef þú
elst upp við eitthvað þá finnst þér
það eðlilegt.“ Þótt eftirspurn sé eftir
matarúthlutuninni sé óvíst hvort hún
leysi nokkurn vanda.
Slæmt að vera þiggjandi
Lára segir það hins vegar stinga
mjög í stúf að Íslendingar séu farnir
að líta matarúthlutanir sömu augum.
„Það hefur verið ríkt í Íslendingum
að vilja standa á eigin fótum, og
kannski of mikið, því fátækrahjálpin
í gamla daga svipti fólk mannrétt-
indum, heimili voru brotin upp og
börn tekin af fólki. Hjá okkur sem
höfum unnið í félagsþjónustu sveit-
arfélaga hefur það því verið barátta
að fá fólk til að líta á hana sem venju-
lega samfélagsþjónustu, eins og
mennta- og heilbrigðisþjónustu, sem
það hefur greitt fyrir með sköttun-
um sínum, en ekki ölmusu eða nið-
urlægingu.“ Grundvallarmunur er
að sögn Láru á félagsþjónustu sveit-
arfélaganna og aðstoð hjálparstofn-
ana, því hjá félagsþjónustunni sé fólk
að nýta réttindi sín sem ákvörðuð
hafa verið með lögum, en ekki þiggja
ölmusu. „Það er mjög vont fyrir fólk
að vera þiggjendur, það veikir sjálfs-
myndina og ef hún er veik verður allt
annað erfitt líka.“
Hver er lágmarksframfærslan?
Harpa Njáls segir það afar slæmt
ef fólk sé farið að líta á hjálparstofn-
anir sem sjálfsagðar í samfélaginu.
Stjórmálamenn hafi ekki síst verið
iðnir við að skýrskota til hjálpar-
stofnanna sem hluta af samtrygging-
arkerfinu.„Það er í rauninni algjör
firra. En stóra spurningin er: Hvers
vegna hafa stjórnvöld á Íslandi ekki
tekið raunhæft á þessum málum?“
Hún bendir á að Ísland sé nánast
eina Norðurlandaþjóðin þar sem
stjórnvöld hafa ekki skilgreint opin-
ber neysluviðmið, þ.e. hver sé lág-
markskostnaður við að búa í landinu.
„Þó svo að víða á Norðurlöndum
hafi dregið úr útgjöldum til velferð-
arkerfisins á síðustu árum er nor-
ræna velferðarkerfið byggt þannig
upp að það er ekki gert ráð fyrir öðru
en að fólk hafi nóg fyrir lágmarks-
framfærslu.“ Samstaða hefur aldrei
náðst um framfærsluviðmið, en fyrr
á þessu ári fól Árni Páll Árnason
fulltrúum frá HÍ og HR að hefja
slíka vinnu auk þess sem nýr um-
boðsmaður skuldara á samkvæmt
lögum að útbúa framfærsluviðmið.
Þekkist hvergi á Norðurlöndum
 Biðraðir eftir ölmusu hvergi nema á Íslandi  Kreppan bættist ofan á margra ára vanda í velferð-
arkerfinu  Nauðsynlegt að ákvarða framfærsluviðmið og hækka laun og bætur  Líka lærð hegðun
Hjálp Þegar líður á mánuðinn fjölgar í hópnum sem leitar til hjálpartofnanna og á ekki fyrir mat út mánuðinn.
Morgunblaðið/Golli
Um aldamótin gerði Harpa Njáls
rannsókn, og uppfærði 2005, á að-
stæðum fátækra á Íslandi við upp-
haf nýrrar aldar. Niðurstöðurnar
voru að upphæðir almannatrygg-
inga og framfærslustyrkja fé-
lagsþjónustu sveitarfélaga nægðu
ekki til grunnframfærslu.
Harpa telur að yfirvöld hafi í
raun búið til gat í velferðarkerfið á
10. áratugnum sem enn hafi ekki
verið stoppað í. „Þetta vandamál
verður til vegna brotalama í vel-
ferðarkerfinu, vegna takmarkana
þess. Breytingar sem hið opinbera
gerir um miðjan 10. áratuginn
verða til þess að fólk fer að leita á
náðir hjálparstofnana.“
Hún nefnir m.a. þegar ný lög um
almannatryggingar og félagslega
aðstoð tóku gildi árið 1993. Þeim
var þá skipt í tvenn lög; urðu heim-
ildarlög að hluta og lífeyris-
greiðslur voru tekjutengdar að
fullu. „Ofan á það eru lífeyr-
isgreiðslur mjög lágar, þær hafa
verið umtalsvert lægri hér á landi
en annars staðar á Norðurlönd-
unum. Og ég get líka nefnt að við
erum eina Norðurlandaþjóðin þar
sem barnabætur eru tekjutengdar
og skertar. Ég hef aldrei mælt
gegn skerðingum, en þær þurfa að
vera innan skynsamlegra marka.“
Það verði að gefa fólki kost á því
að lifa við mannsæmandi kjör.
„Það þarf að hækka lægstu laun,
það þarf að hækka lífeyrisbætur
hjá ýmsum hópum og styðja
barnafólk og það er í höndum
stjórnmálamanna að ráða fram úr
því. Fátækt verður kannski aldrei
upprætt, en það er hægt að draga
úr þessum heimatilbúna vanda.“
Gat í velferðarkerfinu
SKERÐINGAR ÞURFA AÐ VERA INNAN SKYNSAMLEGRA MARKA
Röð 430 bíða eftir mat hjá Fjölskylduhjálp.
31.400
Íslendingar lifa undir lágtekjumörk-
um samkvæmt skilgreiningu ESB
sjötíu
manns að jafnaði sóttu mat-
arúthlutanir hjá Mæðrastyrksnefnd
í hverri viku árið 2005
550
manns fengu matarúthlutun hjá
Mæðrastyrksnefnd í þessari viku
‹ AUKIN FÁTÆKT ›
»
Jónas Margeir Ingólfsson
jonasmargeir@mbl.is
Hæstiréttur felldi í gær úr gildi úr-
skurð Héraðsdóms Reykjavíkur um
að vísa frá ákæru um meint brot
vegna ábyrgðar á persónulegum
skattskilum þeirra Jóns Ásgeirs Jó-
hannessonar, Kristínar Jóhannes-
dóttur, Tryggva Jónssonar og fé-
lagsins Gaums. Saksóknari
efnahagsbrota kærði frávísun hér-
aðsdóms til Hæstiréttur sem lagði
fyrir héraðsdómara að taka málið til
efnismeðferðar.
Heimilt í hvoru máli um sig
Kröfur þeirra Jóns Ásgeirs,
Tryggva, Kristínar og Gaums voru
að málið yrði ekki tekið til efnismeð-
ferðar þar sem þau hefðu þegar mátt
þola refsingu í formi skattaálagning-
ar fyrir þau brot sem þau voru
ákærð fyrir. Ef refsing yrði ákvörð-
uð í annað sinn mætti líta á það sem
brot gegn samningsviðauka við
mannréttindasáttmála Evrópu sem
kveður á um að enginn skuli sæta
lögsókn né refsingu að nýju fyrir
brot sem hann hefur þegar verið
sýknaður eða sakfelldur fyrir.
Hæstiréttur bendir þá á að hér á
landi er byggt á því, að heimilt sé að
haga stjórnkerfi skattamála með
þeim hætti að fjallað sé um beitingu
álags og ákvörðun refsingar í hvoru
málinu um sig, þótt þau geti átt rót
sína að rekja til sömu eða samofinna
atvika. Ef kröfur sakborninga yrðu
teknar til greina væri því þannig í
reynd slegið föstu að þessi skipan
fengist ekki staðist. Ef slá ætti því
föstu að þessi skipan skattamála
bryti í bága við ákvæði mannrétt-
indasáttmálans yrði að minnsta kosti
að liggja skýrt fyrir að íslensk lög
færu í bága við þau, með dómi Mann-
réttindadómstóls Evrópu.
Tvíeðlið áréttað
Hæstiréttur vísar þá til þess að
þrátt fyrir lögfestingu mannrétt-
indasáttmálans hefði löggjafinn
áréttað að enn væri byggt á meg-
inreglunni um tvíeðli landsréttar og
þjóðaréttar.
Hæstiréttur bendir einnig á að
dómaframkvæmd Mannréttinda-
dómstóls Evrópu hafi verið misvís-
andi um þau atriði sem miðað skyldi
við þegar metið sé hvort fjallað sé
um sama brot í fyrri og síðari úr-
lausn.
Dæmi í skattamáli Gaums
 Hæstiréttur segir heimilt samkvæmt íslenskum lögum að beita skattaálagi og
refsingu í hvoru máli um sig þótt þau eigi rót sína að rekja til sömu atvika
Mál Gaums
» Þess var krafist að málinu
yrði vísað frá þar sem nú þegar
hefði verið refsað í formi
skattaálagningar.
» Málið verður þó tekið til efn-
ismeðferðar með vísan til þess
að ekki hafi í reynd verið slegið
föstu að slík skipan fái ekki
staðist ákvæði mannréttinda-
sáttmála Evrópu.
Fulltrúar Starfsgreinasambands Ís-
lands, Samtaka ferðaþjónustunnar,
Ferðaþjónustu bænda, embættis
ríkisskattstjóra og Vinnumála-
stofnunar skrifuðu í gær undir yfir-
lýsingu um samstarf til að vinna
gegn svartri atvinnustarfsemi í
ferðaþjónustugreinum.
Vísað er sérstaklega til starfsemi
í veitinga- og gistihúsum, greiða-
sölu og hliðstæðri starfsemi en
markmið samstarfsins er að hvar-
vetna sé fylgt ákvæðum kjarasamn-
inga og að leikreglur á vinnumark-
aði séu virtar.
Markmiðinu hyggjast samstarfs-
aðilar ná með markvissu vinnu-
staðaeftirliti, gegnsæi og miðlun
upplýsinga milli aðila. Samstarfs-
aðilarnir hvetja vinnuveitendur og
starfsfólk til þess að virða reglur
um vinnustaðaskírteini þar sem þau
auðveldi m.a. gegnsæi í því sam-
bandi að um lögmæta, skráða at-
vinnustarfsemi sé að ræða á við-
komandi vinnustað.
Sameinast
gegn svikum