Líf og list - 01.06.1951, Blaðsíða 4

öld. Engu að síður lögðu þessir fornmenntasinn-
uðu aðalsmenn frumdrög að því formi, sem óperan
býr enn að. Fram að þessum tíma hafði kirkjan
sett svip sinn á alla tónlistariðkun, en kirkjutón-
listin mótaðist mjög af mikilli kontrapunktsnotk-
un, sem gerði textaframburð oft torskilinn. Gegn
þessari óhóflegu notkun kontrapunkts risu þeir
félagar öndverðir. Fyrir þeim vakti að tengja sam-
an leiktexta og einsöng með undirleik, þar sem
textinn nyti sín til fulls. Það, sem einkenndi þess-
ar fyrstu óperur, var einkum recitativið (söng-
framsögn, söngtal) með undirleikog kórlög. Text-
ínn var að jafnaði sóttur í gríska sögu og goðsagnir.
Fyrsta óperan, Dafne, eftir Peri, var flutt í Flór-
enz árið 1597, og þremur árum síðar samdi hann
aðra óperu, sem flutt var við brúðkaup Hmriks
IV. Frakkakonungs. Þessar óperur vöktu geysi-
mikla hrifnmgu, vafalaust öðrum þræði vegna
íburðar í leiksviðsskreytingum og -búnaði, og
urðu þær til þess, að önnur tónskáld tóku að
semja sams konar verk. Og brátt hiaut óperan
viðurkenningu sem sjálfstætt listform. I fyrstu
var hún eingöngu á vegum aðalsins, en ekki leið
á löngu, unz hún tók einnig að gerast þáttur í
lífi almenmngs. Monteverdi var fyrsti óperu-
höfundur, sem verulega kvað að. Hann var lærð-
ur tónlistarmaður og hafði samið tónverk ann-
arra tegunda. Önnur ópera hans, Orfeus, tók
langt fram öllum fyrri tilraunum í þessa átt, bæði
að tónlistargildi og tækni, en í síðari óperum hans
komu enn ibetur í ljós grundvallaratnði hug-
mynda hans um óperur.
Árið 1637 var fyrsta söngleikhúsið reist í Fen-
eyjum, sem voru framan af miðstöð óperunnar,
en slíkum leikhúsum var einnig komið á fót í
flestum stærstu borgum Italíu. Á síðara helmingi
17. aldar tók óperan nokkrum breytingum. Hið
stranga, klassíska framsagnarform vók að nokkru
leyti fyrir frjálsari notkun sönglaga og frjálsari
hrynjandi: Arían var í fæðingu. Alessandro Scar-
latti átti öllum öðrum meiri hlut að þessari þró-
un. Hann leysti óperuna af þeim þrönga bás, sem
upphafsmennirnir höfðu markað henni og jók
bæði á dramatískt gddi hennar og tónlistargildi.
Meðal nýjunga hans má nefna meiri fjölbreytm
í hljóðfæraskipun og meiri orðgnótt í recitativ-
um. Lærisveinar Scarlatti sömdu tugi ópera á arl
hverju, unz óperan varð vinsælasta skemmtun,
sem völ var á. En lýðhylhn fól þó í sór hættur,
sem ollu nokkurri hnignun. Almenningur hafði
meiri hug á skrautlegum sýningum, fjölmenn-
um kórum og einstökum söngvurum en á ton-
hstargildi. En eigi að síður lagði Scarlatti slíkan
skerf til óperunnar, að fremstu höfundar hennar
sóttu til hans hugmyndir meira en öld.
Samtímis því, sem gerðist á Italíu, tóku að
skapast óperur í Frakklandi og Þýzkalandi, að
mestu úr þjóðlegum efmvið. Franska óperan atti
upptök sín í franskri þrettándualdar-tónlist. En
foreldri hennar eru þó ballettarnir frá síðara helm-
mgi sextándu aldar. Lully (/Ó39—’8y) er talinn
faðir franskrar óperu. Áður en liann sneri sór að
óperunm, samdi hann marga hirð-balletta, sem
nutu mikillar hylli við hirðina, og einnig gam-
anballetta (,,Comedie-ballets“) fyrir áhrif fra
Moliere, en í þeim var þrinnað saman gaman-
leikur, tónlist og dans. Lully samdi margar óper-
ur, sem urðu mjög vinsælar. Eftirmaður hans vat
Rameau, sem var í rauninni frumlegra tónskáld
en Lully, en öðlaðist þó aldrei hylh hans, að sumn
leyti vegna þess, að hann lagði minni rækt við
texta.
Upphaf ensku óperunnar er kennt við Henry
Purcell (1658—95ý, höfuðtónskáld Englend-
mga. Af fjölmörgum söngleikjum hans er Dido
og Aeneas hinn eim, sem telst fullgild ópera, en
hún er mjög frumlegt verk, gædd aðdáanlegri feg'
urð. Purcell varð fyrir nokkrum áhrifum fra
frönskum og ítölskum tónskáldum, en list hans
er eigi að síður mjög þjóðleg.
I Þýzkalandi má rekja upptök óperunnar til
trúarlegra og veraldlegra leikja frá miðöldum, en
saga þýzkrar óperu hefst raunverulega fyrst, þeg'
ar ítalska óperan var leidd inn. Fyrsta söngleikhus-
ið var reist í Hamborg árið 1678, og þar var sýnd
þýzka óperan, Adam og Eva eftir Johann
Theile. Hún var samin í anda heittrúarstefnunn-
ar og virðist hafa verið fremur þurr, eins og marg-
LÍF og LIST
4