Líf og list - 01.10.1951, Blaðsíða 5

[ ★ BÓKMENNTIR ic 1
NILS HELLESNES:
HALLDÓR KILTAN LAXNESS
(------------------------------------------------------------:-------''
Grein sú, er hér birtist í íslenzkri þýðingu,
kom nýlega í norska tímaritinu SYN OG
SEGN. Líklega hefur Halldór Laxness varla
verið eins mikið lesinn í Noregi og öðrum
grannlöndum vorum fram að þessu, og kann
einhverjum að þykja fróðlegt að heyra þessa
norsku rödd um tvær skáldsögur hans. Má
og alltaf nokkuð af því að læra að sjá, hversu
útlendir menn bregðast við íslcnzkum skáld-
verkum, og höfum vér því tekið greinina
traustataki til birtingar í ritinu. R i t s t j .
_____________________________________________________________________
FYRIR RÚMLEGA fimmtíu
árum fór Þorsteinn Gíslason,
er seinna varð þekktur blaða-
maður og skáld, til Kaup-
mannahafnar til þess að taka
meistarapróf í bókmenntum.
Ritgerð hans um bókmenntir á
íslandi eftir 1600 var stór og
víðtæk, en prófessorinn neitaði
honum um próf á þeim forsend-
um, að ekki væru til íslenzkar
bókmenntir eftir 1600. Þor-
steinn Gíslason fór heim aftur
og reyndi sig ekki úr því á lær-
dómsbrautinni. Með beisku
brosi lét hann eiga sig þá skoð-
un, sem ríkti á Norðurlöndum,
að ísland vseri og ætti að vera
fornnorrænt safn. Og býsna
mörgum finnst enn í dag ís-
land vera sögusafn. En í þús-
und ára sögu íslands hefur orð-
listin verið hugðnæmasta and-
legt viðfangsefni þjóðarinnar.
Sú skoðun var almenn, að kyrr-
staða hefði komið í bókmennta-
iðkanirnar eftir hið andlega
gróskuskeið, sem gat íslend-
inga sögurnar. Einangrun í máli
og danska einokunin ollu þess-
ari skoðun.
Ef maður rannsakar bók-
menntalífið á Íslandi frá 1400
og til nýja tímans, kemur í ljós,
að allt þetta tímabil hefur ver-
ið fullt af ólgandi andlegu lífi,
sem haldið hefur þjóðinni á
floti í andstreymi og hörmung-
um. Engin önnur þjóð í heimi
hefur að jöfnum fólksfjölda
eins umfangsmikla og listrænt
þroskaða bókmenntaframleiðslu
og íslendingar. Þeir hafa alltaf
byggt á þeirri vöggugjöf, sem
þeir fengu í arfi eddu og sögu.
Á 20. öld hefur landið átt
marga menn, sem reynt hafa að
sameina fortíð og nútíð í eina
menningarsögulega stefnuskrá,
sem gæti vísað skáldunum leið.
Nútímaskáldskapur íslenzkur
hefur skapazt á óróatíma, þegar
megin atvinnulífsins var að
flytjast frá sveit til hinna nýju
smábæja. Hinar þjóðfélagslegu
hugmyndir hlutu að sverfa að
leifð og erfðavenjum. Hið nýja
sjálfstæði krafðist persónulegs
og alþýðlegs ákvörðunarréttar,
sem fær væri um að leysa úr
vandamálum. Reynd skyldi þús-
und ára gömul menningarstefna
þjóðarinnar ásamt með hinum
nýju hugyndum.
Sá fyrsti, er sagði skilið við
hinn gamla rómantískt bland-
aða realisma, var Þorbergur
Þórðarson, sem gaf út Bréf til
Láru 1927 og brá af öllum erfða-
venjum íslenzks sagnastíls.
Bæði að stefnu og stíl er þessi
bók expressjónistisk, en bak við
hinar frumlegu lýsingar liggur
þjóðfélagsleg hvatning og brýn-
ing til andlegs sjálfstæðis. Hin-
ir bókmenntafróðu lesendur
stóðu efablandnir gegn þessu
nýja eldregni, sem var áður
óþekkt í bókmenntaheimi
þeirra. í umræðum, sem spurm-
ust út af þessu, lagði prófessor
Sigurður Nordal áherzlu á sam-
leikinn milli hinna nýju hug-
mynda og hinna alþýðlegu og
þjóðlegu vaxtarskilyrða. Árið
1933 hóf Kristinn Andrésson
þungan áróður fyrir þjóðfélags-
legri list. Átökin um stöðu list-
arinnar í samfélaginu leiddu til
klofnings í íslenzkum rithöf-
undasamtökum 1944, og féllu
þau í tvo jafna hluta. Þannig
hittir maður á sögueynni bók-
menntir, sem sveiflast milli nýs
þjóðfélags viðhorfs og gamallar
lífseigrar arfleifðar. Það skáld,
sem sýnir þessar andstæður
bezt, er Halldór Kiljan Laxness,
sem í dag er eitt af stóru nöfn-
unum í heimsbókmenntunum.
LÍF og LIST
5