Bergþór - 01.05.1963, Blaðsíða 2

2
B ERGÞÓR
Maí 1963
Um byggð í Biskupstungum árið 1709
Um aldamótin 1700 er mikil
óáran á Islandi. Fyrir og um
aldamótin voru ein mestu harð
indaár, sem sögur fara af, sjö
ára samfelld harðindi, vetrar-
hörkur og grasbrestur. Fiski-
leysi var mikið hér við land,
svo að nærfellt áratug lagði
fisk algjörlega frá landi að
sögn heimilda. Heklugos olli
miklu tjóni um Suðurland árið
1693. Bólusótt barst hingað til
lands 1707, ein skæðasta, sem
hér hefur gengið. Almennt er
talið, að um 18000 manna hafi
látizt úr henni á öllu landinu,
eða fullur þriðjungur lands-
manna. Einokunarverzlunin
var í algleymingi. Sömuleiðis
hjátrú mikil og andlegir fjötr-
ar sem hvers kyns trúarofstæki
lagði á fólk. Byggð hefur dreg
izt saman í harðærum, eins og
jafnan var, og sveitirnar fyllast
af húsgangslýð. Þegar manntal
var gert hér árið 1703, eru 598
þar af 51 niðursetningar og 53
íbúar í Biskupstungnahreppi,
flakkarar og húsgangsfólk. Þess
ber þó að gæta, að tala flakk-
ara er miklu hærri hér hlut-
fallslega en yfir landið í heild.
Hefur biskupsstóllinn í Skál-
holti væntanlega haft nokkuð
aðdráttarafl fyrir slíkt fólk.
Vafalaust hafa íbúar sveitar-
innar verið allmiklu færri 1709
vegna bólusóttarinnar.
Heklugosið 1693 hefur skilið
eftir sig miklar menjar um of-
anverðar Biskupstungur. 1
jarðabókinni er getið land-
spjalla af völdum þess á hverj
um bæ fyrir ofan Borgarholt í
Eystri Tungunni og ofan til í
Ytri Tungunni út að Úthlíð.
Bæði eru það slægjur og skóg
ur, sem spillst hafa.
Uppblástur herjar víða á
land. Er þess getið á Tungu-
seli, Hólum, Kjóastöðum, Bratt
holti, Gýgjarhóli, Drumbodds-
stöðum og Haukadal.
Víða bera ár og lækir möl
og grjót á engjar eða brjóta
þær. Er þess getið um flesta
bæi, er eiga engjar að Hvítá:
Bræðratungu, Auðsholt, Iðu,
Laugarási og Skálholti. Þar
spillir auk þess Brúará engjum.
í Auðsholti Litla-Laxá, á Ei-
ríksbakka og Iðu Stóra-Laxá,
á Efri-Reykjum Fullsæll, á
Vatnsleysu Tungufljót, í Múla
Stakksá og í Austurhlíð lækir
úr fjallinu.
Tjóns af skriðuföllum eða
grjóthruni er getið á Felli,
Helludal og Neðra-Dal. Þar
virðist hafa fallið skriða á tún
og engjar um 1690.
Þess ber þó að gæta að víða
þykir jarðabókin gera nokkuð
mikið úr ágöllum jarða og
hnignun þeirra.
Einnig getur jarðabókin
hlunninda og nokkurra kosta
jarða. Silungs- og laxveiði er
allvíða talið til hlunninda. í
Hvítá er veiði frá Drumbodds-
stöðum og Bræðratungu, í Litlu
Laxá frá Auðsholti. Þaðan var
áður veiði í Hvítá, en eyrar
hafa eyðilagt drættina, er hér
er komið sögu. í Brúará er
veitt frá Syðri-Reykjum, einn-
ig í Fullsæl. Aðrar jarðir, sem
njóta veiði í Fullsæl eru Efri
Reykir og Tjörn, en Brekka
hefur veiði í Andalæk. Veiði í
Fullsæl er sögð mjög rénandi.
Höfði hefur veiði í Höfðavík.
Auk þess er talin silungsveiði í
læk einum í landi Minna Fljóts
(sem svo er nefnt í bókinni), en
varla til gagns.
Skóga er víða getið, en þeir
fara mjög rénandi. Þó er tal-
inn bjarglegur skógur á Felli, í
Helludal og Neðra Dal. Smá-
skógur er á Vatnsleysu, „góður
til beitar og brúkanlegur til
eldingar“. í Haukadal, Austur-
hlíð, Úthlíð, Miðhúsum og
Brekku er skógur mjög eyddur
að nokkru leyti af völdum
Heklugossins . Torfastaðakirkja
hefur áður átt skógarítök í
Sandvatnshlíð vestan Bláfells,
en þar er allt komið í sand á
þessum tíma. Sama er að segja
um skógarpart Bræðratungu-
kirkju undir Bláfelli. Hefur þá
verið blómlegra í Sandvatnshlíð
en nú er, þegar skógur var sótt
ur þangað sunnan frá Torfa-
! stöðum.
Rifhrís til eldiviðar er í
landi Miklaholts og á nokkrum
bæjum, Hólum, Brattholti, Brú
og Tortu, en grávíðir notaður
til drýginda við hey.
Reiðingsrista er talin til
hlunninda á Helgastöðum og
Iðu. I Laugarási eru hverir tald
ir til hlunninda, sagðir spara
eldivið, en þess getið á móti, að
peningur drepist í þeim þess
á milli. Sjálfsagt hefur hvera-
vatnið verið notað til þvotta,
en upphitun með hveravatni
hlýtur að hafa verið alls óþekkt
þá. Annars er ekki getið hvera,
nema hvað hveralækur er sagð-
ur spilla grasrót á engjum
Stóra Fljóts.
Auk þeirra hlunninda jarða,
sem hér hafa verið talin hefur
Skálholtsstaður margs konar
ítök víða um land. Til dæmis
má geta þess, að staðurinn not
ar raftviðartak vestur í Húsa-
fellsskógi.
Enginn sjálfseignarbóndi er í
Biskupstungum árið 1709. Ekki
er getið um, hver á Bræðra-
tungu og hjáleigur hennar, en
af samningi, sem getið er milli
húsbónda og ábúanda, er ljóst,
að jörðin er ekki ábúandaeign.
Jón biskup Vídalín á tvær jarð
ir, Hóla og Drumboddsstaði.
Einholt er í eign brytans í
Skálholti. Kjóastaði á bóndinn
á Mosfelli. Torfastaðir eru í
eign kirkjunnar (beneficium)
ásamt Torfastaðakoti. Allar aðr
ar jarðir, 36 að tölu og hjáleig-
ur þeirra 8, á Skálholtskirkja.
Alls eru í sveitinni 54 byggð
býli, 42 jarðir og 12 hjáleigur.
Tvíbýli eru tvö, á Gýgjarhóli
og Galtalæk.
Sex býli eru í byggð árið
1709, sem nú eru í eyði. Það
eru Hólar, Lambhúskot (einnig
kallað Gerðakot), Reykjakot,
Tjarnarkot, Torta og Bryggja.
Þrjár hjáleigur eru í eyði þá,
sem nú eru byggðar, Gýgjar-
hólshjáleiga, Krókur og Hala-
kot. Þá nefnir jarðabókin all-
mörg eyðibýli, sem ekki eru í
byggð nú, sum aðeins til í óljós
um munnmælum. Sum þessara
býla hafa byggst upp aftur á
tímabili, en ekki kann ég að
greina frá því. Nokkur kotanna
eru byggð aftur árið 1729. Það
má sjá af manntali frá þeim
tíma, en sá er galli á, að það
manntal nafngreinir ekki hjá-
leigur, getur þeirra aðeins, ef
í byggð eru.
Ég mun nú reyna að gera
nokkra grein fyrir þessum eyði
býlum, þar sem þar er fróðleik-
ur, sem von er til, að mönnum
sé forvitni í.
Tungusel eða Gamla Sel er
gömul hjáleiga frá Bræðra-
tungu í Tunguheiði, innan við
alla byggð. Þar hefur verið bú-
ið í nokkur ár um 1660, en áð-
ur var þar selstaða. Þar er allt
orðið uppblásið, er jarðabókin
er rituð.
Kjarnholtanes er í Kjarn-
holtslandi. Um byggð þar segir
jarðabókin: „Þar reisti byggð
fyrir hér um 50 árum einn ný-
ungagjarn maður, sem alla
hans ævi hafði lyst til að
byggja þar sem auðn hafði ver
ið, og var aldrei kyrr á sama
:tað. í þessu Kjarnholtanesi bjó
hann eitt ár. Þar hefur hvorki
áður né síðan byggt verið, og
ekki er þar byggjandi.“
Litla Einholt var skammt frá
Einholtstúni. Ekki er annað eft
ir þar en vallgrónar tóttir, er
jarðabókin er rituð, enda full-
yrðir hún, að þar hafi ekki
byggð verið í 100 ár.
Drumboddsstaðahjáleiga hef-
ur farið í eyði 1708, en jafnan
verið í eyði öðru hverju fram
að þeim tíma.
Fjósakot er skammt frá bæn
um í Bræðratungu. Það er fyrst
byggt um 1760, en hefur farið
í eyði um 1790.
Gata hét hjáleiga í Torfa-
staðatúni. Hún fór í eyði 1706.
M'klaholtshjáleiga í túni
Mi.klaholts lagðist í eyði um
1700. Tvær hjáleigur aðrar eru
nefndar í Miklaholtslandi. önn-
ur var á stekkatúni jarðarinn-
ar, byggð í 5 eða 6 ár um 1680
—90. Hin var í túninu við stöð-
ulinn, í byggð um svipað leyti.
Einhver af þessum hjáleigum
mun byggð aftur 1729.
Hreinskot var í túni Minna
Fljóts, lögð í eyði um 1670.
Jarðabókin telur óhugsandi, að
kotið byggist aftur vegna lantí-
þrengsla heimajarðarinnar.
Hjáleiga, ónafngreind var
skammt frá túni Stóra Fljóts,
en hún er úr byggð löngu lyrir
þennan tíma.
Fellshali hét kot í Fellstúni.
Það fór í eyði um aldamótin
1700.
Arnarhóll var hjáleiga í
landi Syðri Reykja. Þar er tal-
ið byggt um 1675, en þó sást
þar til eldri merkja um byggð.
Byggð lagðist niður í koti þessu
um 1693.
Litla Ból stóð skammt frá
Bólstúni. Það byggðist um 1695
og var í byggð í 2 eða 3 ár.
„Þar lifði maður við eina kú og
bjó vesællega“, segir jarðabók-
in.
Ónefnd hjáleiga er nefnd í
Arnarholtslandi. Þar eru fjár-
Framh. á bls. 3
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
0
0
Grein þessi er að mestu upptíningur úr jarðabók þeirri, er þeir
Árni Magnússon og Páll Vídalín gerðu og létu gera yfir allt Island
á vegum dönsku stjórnarinnar á árunum 1703—14. Ég reyni að láta
bókina tala sem mest sjálfa og bæta scm minnstu við úr öðrum heim-
ildum. eða frá mér sjálfum. Ég geri enga tilraun til að rckja byggðar-
sögu sveitarinnar, ekki einu sinni á ákveðnu tímabili. Hér birtast að-
eins brot úr lýsingu á sveitinni árið 1709, er jarðabókin yfir Biskups-
tungur var gerð, (Lýsing Skálholts er gerð 1713.) Fróðlegt væri að
bera sagnirnar um fyrri alda byggð saman við þau munnmæli, scm
sjáifsagt eru enn til í sveitinni um gömul eyðibýli. Það verður að
bíða betri tíma, en verði birting þessa samtínings til þess, að ein-
hver fari að rifja upp hálfgleymdar sögur, kemur hann ekki til einskis
fyrir augu Tungnamanna.