Sagnir - 01.10.1983, Síða 41

borga honum 5 aura, rúmlega 130 gr. af
skíru silfri í brottfarargjald og hafi það
orðið upphaf landauranna, en ella hafi kon-
ungur ætlað að banna þeim för úr landi.
Þessi skýring á landauragjaldinu er gildis-
laus, af því að:
1) Haraldur kóngur var hálfforsöguleg
persóna og var uppi um 200 árum áður
en nokkrar sagnir um hann voru
skráðar; -
2) Haraldur hafði ýmist takmörkuð völd
eða engin í miklum hluta Noregs og gat
ekki lagt farbann á fólk nema á mjög
takmörkuðum svæðum; -
3) útflytjendur voru einstaklingar en ekki
samfélag, sem hægt var að semja við.
Sögnin um útflytjendaskatt Haralds kon-
ungs mun sprottin af því að síðar bannaði
konungur íslendingum þráfaldlega för úr
Noregi og lagði jafnvel farbann á landið;
þeir áttu frá upphafi langmest skipti við
Norðmenn af erlendum þjóðum: landið var
byggt úr Noregi, og norskir þegnar stund-
uðu einir útlendinga siglingar til íslands
fyrir 1400. Samgöngur við umheiminn urðu
þegar á 10. öld mikilvægasti málaflokkur-
inn, sem íslendingar urðu að semja um við
konunga í Noregi.5)
Fyrir daga Ólafs digra Noregskonungs
1015-30 hafa landaurar verið geðþótta-
gjald, sem norskir nesjakóngar, líklega allt
frá Haraldi hárfagra, hafa innheimt eftir
getu af íslendingum, þegar þeir komu til
hafnar í norska ríkinu, og galst „stundum
meira og stundum minna, uns Ólafur hinn
digri gerði skírt (þ.e. kunngerði), að hver
maður skyldi gjalda konungi hálfa mörk sá
er færi milli Noregs og íslands, nema konur
eða þeir menn, er hann næmi frá“.6)
Þorkell, sögumaður Ara fróða um þessa
hluti, var sonur Gellis Þorkelssonar á
Helgafelli, sem verið hafði gísl hjá Ólafi
kóngi í Noregi og hefur e.t.v. heyrt hann
kunngera sáttmála, sem hann gerði um 1022
við íslendinga, eins og síðar verður rakið.
Um daga Ólafs digra breyttist skipan
mála við Norðursjó; ríkisvald efldist þar, er
víkingaferðir breyttust úr einkahernaði í
stríð milli ríkja og nesjakóngar þokuðu
fyrir furstum, sem skipulögðu skattheimtu
oglöggæslu í ríkjumsínum. Ólafurdigri var
í ríkara mæli en nokkur annar á undan
honurn konungur laga og réttar, skipuleggj-
andi skattheimtu og norsku og íslensku
kirkjunnar í Noregi. Sem handhafa réttar-
ins bar konungi að gæta friðar á siglingaleið-
um, svo að kaupmenn mættu sigla í friði og
hlaut að launum skatt af farmönnum. í
norska ríkinu var slíkur verndarskattur
fyrst lagður sem persónugjald á íslenska
ferðamenn í Noregi.7* í kaupstöðum nutu
farmenn höldsréttar samkvæmt Bjarkeyjar-
rétti, sem tclst kenndur við Bjarkey, vík-
ingaaldar kaupstað í Svíþjóð. Elsta heim-
ildin um Bjarkeyjarrétt í Noregi er sáttmáli
íslendinga við Ólaf digra, en nafni hans
Tryggvason hafði stofnað kaupstað í Niðar-
ósiK) og líklega með því að setja staðinn
undir Bjarkeyjarrétt.9)
Sjálfstektarhöfðingjar og hersaaðallinn
gamli æstust til andstöðu við Ólaf digra og
gengu af honum dauðum á Stiklastöðum
1030, en þar hafði hann stýrt miklum her
Svía og íslendinga, að sögn Adams af
Brimum, sem skrifaði um atburðina 40
árum síðar.l()) Ólafur var naumast orðinn
kaldur á orustuvellinum, þegar menn sáu
hann sem ímynd norsks ríkisfursta. í gröf-
inni var hann rex perpetuus Norvegiæ, hinn
eilífi konungur Noregs. Landið var orðið
eitt af ríkjum Evrópu, og konungar þar
tóku upp skipuleg samskipti við önnur ríki
og samfélög, og sérstakir sendimenn fóru
erindum þeirra milli landa og voru sumir
þeirra íslendingar.
Goðaveldið og utanríkismálin
Goðaveldið var höfðingjaveldi og án
framkvæmdarvalds. Allt frá því á 11. öld
hefur vafist fyrir ýmsum að telja ísland með
ríkjum álfunnar á goðatíð. Adam Brima-
klerkur segir um 1072 að Haraldur kóngur
harðráði hafi lagt undir sig Orkneyjar og
teygt „blóðveldi sitt allt til íslands“.n) Þeir
Adam og Haraldur voru víst samtíða, en
39