Sagnir - 01.04.1986, Qupperneq 16

Einn hinn óþarfasti maður . . .
Hluti af biskupsskrúða frá Hólum. Á Þjóðminjasafni eru uarðueiltir þrír samkynja hlutar
af biskupsskrúða frá Hólum, stóla. handlín ug hlað af höfuðlíni. Á bls. 14 er biri mgnd uf
öðrum enda handlínsins en hér í opnunni mynd af hlaðinu (skraul á höfuðlíni). Á þeim
enda handlínsins. sem uið sjáum hér. er mynd af Jóni biskupi helga ögmundarst/ni. hin-
um fyrsia biskupi á l-lólum. og er hún 14,75 sm á fiœð. Á hinum endanum. sem ekki er
sýndur hér. er hins uegar saumuð mynd af Þorláki biskupi helga.
Á hlaðinu af höfuðlíninu (mál: 50.3x8,8 sm). sem sýni er hér á opnunni. má sjá Krist
fyrirmiðju .in majestaie innan íferboga. en úi frá honum lil huorrarhliðarsianda posiular
ísúlnahliðum, og má þekkja Péiur. Pál og Andrés af einkunnum þeirra." (Kristján Bldjárn)
Þráti fyrir að á handlíninu séu íslenskar dýrlingamyndir er talið uíst að þessir gripir
séu erlendir og álítur Elsa E. Guðjónsson. ásamlfleiri textílséifrœðingum, að þeir hafi uer-
ið fengnir hingað til landsfrá Englandi. Elsa segir enn fremur um gerð þessara muna að
þeirséu úr „rauðu silki... ísaumaðir með huítu. suarbrúnu. grœnu og bláu silki og gull-
og silfuruir." Þessir gripir uoru aðskildir og illa farnir er þeir komu I uörslu Þjóðminjasafns
en nú hefur uerið geri uið þá.
Talið er að þessir gripir séufrá önduerðri 13. öld og þuí sennilegt að Guðmundur Ara-
son Hólabiskup hafi borið þáfyrstur manna. Geia má þess að Hrafn Sueinbjarnarson frá
Eyri I Arnarfirði fór I pílagrímsferð lil Englands. fáum árum áður en Guðmundur uígðist.
Hrafn uar uinur Guðmundar og fór m. a. með honum ulan er hann uígðisl. Elsa E. Guð-
jónsson hefur nefni þann möguleika I samiali. Iiuori hugsanlegt sé að Hrafn hafi paniað
þennan skrúða frá Englandi handa uini sínum. biskupinum.
hafi krafist að eiga dóm í klerka-
málum eða að sektargjöld hafi ver-
ið lögð á í hans nafni.10
Baráttu Guðmundar fyrir kröfunni um
dómsvald var þar með lokið.
Sukk og flakk
Átök Guðmundar við höfðingja upp
frá þessu voru spunnin af nýjum toga,
þ. e. sukki hans með sjóði Hólastóls,
og síðan flakki með flokk lausingja og
göngumanna um landið. Þessi lausa-
lýður var eitur í beinum bænda og
klöguðu þeir Guðmund ákaflega fyrir
höfðingjum. Þetta fyrirbæri eitt og sér
myndi nægja til að gera Guðmund
einstæðan í sögunni. Reynt hefur
verið að setja það í samhengi við nýja
trúarstrauma á meginlandi Evrópu,
sem Guðmundur hafi hrifist af.11 Á
tólftu öld óx þeirri kenningu fiskur um
hrygg að kirkjunnar menn ættu að lifa
í fátækt og auðmýkt og reyna að feta
í fótspor Krists að sem flestu leyti.
Talið er að Guðmundur hafi orðið fyrir
áhrifum af þessari skoðun og ýmsum
betlimunkareglum sem spruttu af
henni. Þetta, ásamt trúarlegri reynslu
sem hann varð sjálfur fyrir, hafi til
samans valdið því að hann gerðist
sérlegur verndari lítilmagnans.12
Guðmundur hafði litla stjórn á mislitri
hjörð sinni og skreiðarhlaðar bænda
þóttu rýrna í návist hennar. Honum
var ósýnt um fjármál og að dómi
flestra fræðimanna öldungis óhæfur
til að halda rekstri biskupsstólsins í
horfinu. Allt þetta varð höfðingjum
mikill þyrnir í augum. Þeir töldu sig
„þera ábyrgð á, að fé stólanna gengi
eigi til þurrðar, enda vissu þeir, að
það kostaði ný fjárframlög".13
Þetta leiddi til þess að höfðingjar
gátu ekki látið Guðmund afskipta-
lausan eftir 1209, þótt þá væri það
annað sem á greindi:
Hér var ekki um að ræða bein-
skeytta baráttu gegn kirkjuvalds-
stefnunni, heldur gegn því sem
höfðingjarnir mátu sem óstjórn
Guðmundar. Afstaða höfðingja
virðist hafa mætt skilningi í erki-
biskupsgarði en þar á bæ áttu
menn hins vegar bágt með að fella
sig við aðferðir höfðingjanna og
meðferð þeirra á Guðmundi.14
Það hlýtur að teljast eðlilegt að
norskir erkibiskupar ættu „bágt með
að fella sig við“ hvernig höfðingjar
hröktu Guðmund og sátu yfir hlut
hans. Erkibiskupar stefndu höfðingj-
unum utan hvað eftir annað en yfirleitt
hunsuðu þeir þessar utanstefnur.
Erkibiskupaskipti voru tíð á þessum
tíma og það tafði fyrir framgangi
mála. Sigurði erkibiskupi er þakkað
að deilurnar hjöðnuðu loks um
1233.15 Þegar þar var komið höfðu
höfðingjar margbrotið gegn boðorð-
um páfa um friðhelgi kennimanna,
einkum þó þeir feðgar Sighvatur og
Sturla.16 Varö Sturla að fara suður til
Róms og taka aflausn hjá páfa sem
frægt er.
Áður hefur verið bent á að eftir
1209 hélt Guðmundur ekki fram kröf-
unni um dómsvald í málefnum klerka.
Það er einnig eftirtektarvert að eftir
fyrri utanför sína hætti hann líka að
bannfæra þá sem risu gegn honum.17
Fræðimenn hafa lítt reynt að skýra þá
breytingu, en líklegt er að erkibiskup
hafi veitt honum ofanígjöf fyrirofnotk-
un á bannfæringarvopninu og þegar
frá leið ekki treyst honum til að fram-
fylgja stefnu kirkjunnar og reka erindi
hennar svo að lag væri á.
Áhrif deilnanna
Guðmundur Arason hefur verið sak-
aður um að hafa stuðlað að auknum
áhrifum norskra erkibiskuþa og kon-
ungsvalds á málefni íslendinga með
14 SAGNIR