Morgunblaðið - 06.04.2013, Blaðsíða 34

34 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. APRÍL 2013
Nethyl 2 110 Reykjavík Sími 568 1245
Sérfræðingar í
líkamstjónarétti
Veitum fría ráðgjöf
fyrir tjónþola
Pantaðu tíma: fyrirspurnir@skadi.is
www.skadi.is
Þ. Skorri
Steingrímsson,
Héraðsdóms-
lögmaður
Steingrímur
Þormóðsson,
Hæstaréttar-
lögmaður
Ídymbilviku fór heimurinn á hliðina vegna ákvörðunar sænskumálnefndarinnar að taka ógúgglanlegur út af sænska nýyrðalista-listanum 2012. Orðið hafði verið skilgreint svo að það ætti við umeitthvað sem ekki væri hægt að finna á netinu með leitarvél. Þetta
gátu lögfræðingar Google™ ekki sætt sig við og vildu að orðið ætti aðeins
við um það sem ekki væri hægt að finna á netinu með aðstoð leitarvélar-
innar Google™. Í kjölfarið fór fólk að blogga eins og óþekk börn sem
blóta í kringum presta: „Ógúgglanlegur, ogooglebar, ungoogleable…“
Af þessu hefur sprottið misskilningur og umræða. Að sjálfsögðu geta
fyrirtæki ekkert sagt um málnotkun almennings en það er merkilegt að
einhverjum skuli detta í hug að fyrirtæki geti haft áhrif á hvernig merk-
ing orða er skilgreind af málfræðingum. Í þessum dálki hefur verið vikið
að því að málfræði og merking orða er ekki búin til af málfræðingum og
höfundum orðabóka. Tungu-
mál heimsins hafa orðið til á
vörum fólks eftir ákveðnu
kerfi og ómeðvituðum reglum
sem málfræðingar reyna að
skilja; jafnvel komast að
frumreglum allra tungumála
í anda áhrifamesta málfræð-
ings okkar tíma Noam Chomsky sem hingað kom árið 2011 og íslenskir
fjölmiðlamenn héldu að væri stjórnmálaskörungur. Öll málnotkun getur
orðið viðfangsefni málfræðinnar og kallað á að vera felld inn í regluverk
málsins. Það eitt er vitlaust sem stríðir gegn málvitund þeirra sem tala
málið. Málfræðingar geta þó að sjálfsögðu tekið þátt í að leiðbeina fólki
um að það fari misvel á ýmsu í tungumálinu; þeir eiga að hafa þjálfun og
innsýn til slíkra verka.
Hið sama á við um merkingu orða í orðabókum. Orðabókin, hversu
góð sem hún er, hefur ekki síðasta orðið heldur málnotkunin. Verkefni
orðabókarhöfunda er að leita uppi samhengi orðanna og skilgreina
merkingu þeirra út frá dæmum af máli fólks. Tilmæli Google™ lýsa hug-
mynd um að orðabókarmerkingin sé ákveðin að ofan í anda stjórn-
endaræðisins á gróðæristímanum; þegar fyrirtæki og stofnanir náðu
ekki máli nema stokka upp í skipuritinu og skilgreina ábyrgð stjórnenda.
En gamli vandinn gleymdist: Hver gætir sjálfra varðanna, quis custodiet
ipsos custodes?
Sænska málnefndin lýsti því hvernig orðið ogooglebar er notað í
sænsku, í anda veðurfræðings sem lýsir veðrinu en reynir ekki að láta
það lúta vilja sínum. Einhvern veginn finnst manni að stjórnendur Goog-
le™ ættu að gleðjast yfir þeirri upphefð að vörumerkið breytist í yfirhug-
tak, líkt og Geysir okkar í Haukadal sem varð að almennu hugtaki um
goshveri – án þess að handhafar samnefnds vörumerkis væru spurðir
um leyfi. Sömu sögu er að segja af framleiðendum Scotch™-límbandsins
og Hoover™-ryksuganna en bæði þessi vörumerki breyttust í almenn
orð um vörurnar á ensku – eins og Cheerios™ sem Íslendingar nota um
hafrahringi og Sól™-grjón sem börnin halda að merki hafragrjón.
Málið
El
ín
Es
th
er
Hvað þýðir „ógúglanlegt“?
Það er eitthvað sem er ekki hægt
að finna á netinu með leitarvél.
Þú veist, eins og Google.
En fyrir 1998*? Hvaða orð var
notað þá yfir það sem fannst
ekki á netinu með leitarvél?
Uuuu... „allt“?
*Árið sem Google leitarvélin var sett á netið.
Ógúgglanlegur
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Agnes M. Sigurðardóttir, biskup, flutti merkaog mikilvæga prédikun í Dómkirkjunni ápáskadag. Hún sagði m.a.: „Það er ekki alltaf vinsælt hlutverk að
benda öðrum á það sem betur má fara í lífi ein-
staklinga eða samfélags. Meistarinn frá Nasaret fékk
að kynnast því. Og það hafa margir fengið að kynn-
ast því í aldanna rás. Jesús þoldi kvöl og aðkast og
það hafa fleiri gert í gegnum tíðina. Hann beitti valdi
kærleikans til að gera líf samborgara sinna ríkara að
innihaldi og hamingju en var sjálfur beittur valdi
illskunnar fyrir það. Fyrir orð lýðsins var hann
handtekinn, festur á kross, hæddur og smáður uns
yfir lauk. Ansi harkalegt finnst okkur en því miður
gerist slíkt enn í dag. Víða um heiminn, en líka hér.
Fréttir síðastliðinnar viku vitna um það sem gerðist
fyrir 40 árum er saklaust fólk var dæmt til að eyða
mörgum af sínum bestu árum bak við lás og slá.
Hvers vegna gerðist það? Meðal annars vegna þess
að lýðurinn hrópaði eins og í Jerúsalem forðum.“
Svonefnd Guðmundar- og Geirsfinnsmál eru mér
minnisstæð vegna þess, að ég
hafði fram að því ekki kynnzt
því andrúmslofti, sem þá varð
til í okkar litla samfélaginu, um
land allt en þó fyrst og fremst á
höfuðborgarsvæðinu. Það var andrúmsloft galdra-
brennunnar. Einhver eða einhverjir skyldu brenndir
á báli. Sögusagnir flugu um bæinn, m.a. um tengsl
stjórnmálamanna við undirheima Reykjavíkur. Fólk
var heltekið af þessum sögum og erfitt að greina á
milli hverju átti að trúa og hverju ekki.
Rúmum áratug áður hafði ég lokið lagaprófi frá
Háskóla Íslands og trúði því eftir það nám, að rétt-
arkerfið á Íslandi væri óskeikult. Nú fór ég að efast
og spurði sjálfan mig hvort verið gæti að laganámið
og þessi trú á réttarkerfið þvældist fyrir mér í dag-
legu starfi á Morgunblaðinu. Hvort verið gæti að
réttarkerfið væri ekki óskeikult.
Hvernig varð þetta andrúmsloft til? Með nokkurri
einföldun má segja, að það hafi verið búið til af
stjórnmálamönnum og fjölmiðlum. Í stjórnmálabar-
áttu þeirra tíma féllu óvarleg orð og fjölmiðlar gripu
þau á lofti og kyntu undir. Jarðvegurinn fyrir hinar
ótrúlegustu sögur virtist vera frjór – eins og hann er
kannski alltaf í fámennum samfélögum.
Það má fylgjast með því hvernig svona andrúms-
loft verður til með því að horfa á dönsku kvikmynd-
ina Jagten, sem er stórmerkileg og áhrifamikil kvik-
mynd.
Með sama hætti og ég gekk út úr Háskóla Íslands
með takmarkalausa trú á íslenzkt réttarkerfi var ég
líka sannfærður um að á Íslandi væru ekki kveðnir
upp rangir dómar, þótt dæmi væri um slíkt í öðrum
löndum. Auðvitað var þetta barnaleg afstaða. En
hver er ekki barnalegur innan við þrítugt?
Áratugum seinna og lífsreyndari sat ég á spjalli
við nokkra dómara og spurði þá, hvort hugsanlegt
væri að andrúmsloft í samfélaginu á hverjum tíma
gæti haft áhrif á niðurstöður dómstóla. Þeir horfðu
undrandi á mig og sögðu: Heldur þú að við séum
ekki mannlegir?
Þegar biskupinn spyr, hvernig það megi vera að
saklaust fólk hafi verið dæmt í fangelsi fyrir 40 árum
og svarar sjálf spurningunni á þann veg að hér hafi
verið hrópað eins og í Jeúsalem forðum er því miður
of mikið til í því sem hún segir.
Alveg með sama hætti og dómararnir staðfestu að
þeir yrðu fyrir áhrifum af andrúmsloftinu í samfélag-
inu á hverjum tíma má ganga út frá því að þeir sem
unnu að rannsókn Guðmundar- og Geirfinnsmáls hafi
upplifað mikinn þrýsting frá samfélaginu um að upp-
lýsa málin.
Það er gömul saga og ný, að
stjórnmálamenn sjást ekki allt-
af fyrir í málflutningi sínum og
gera sér kannski ekki alltaf
grein fyrir því til hvers það getur leitt að staðhæfa
eitthvað sem þeir geta ekki staðið við. Fjölmiðlar
telja sér skylt að fylgja málum eftir og gera það
hver með sínum hætti. Það er áreiðanlega ekki
markmið stjórnmálamanna eða fjölmiðla að búa til
andrúmsloft galdrabrennunnar en það getur gerzt að
niðurstaðan af aðgerðum hvers um sig í sínu horni
leiði til þess.
Svona samfélagslegt andrúm hefur orðið til á Ís-
landi oftar en einu sinni frá dögum Guðmundar- og
Geirfinnsmáls. Og oftar en ekki snýst það upp í ein-
elti.
Við erum öll sammála um að einelti barna og ung-
linga í skólum sé ljótt og erum smátt og smátt að
vakna upp við að það er þjóðfélagslegt böl, sem get-
ur sett mark sitt á líf fólks sem fyrir því verður alla
ævi. Samt er það svo að fullorðið fólk tekur þátt í
einelti á hinu stærra sviði samfélagsins eða lætur
það a.m.k. óátalið. Hvað veldur?
Fram til þessa hafa hinir kjörnu fulltrúar þjóðar-
innar ekki haft frumkvæði að því að ræða þessi mál
á opinskáan hátt. Kannski telja þeir sig ekki færa
um það. Kannski telja þeir sig tala úr glerhúsi. Hið
sama á við um fjölmiðla.
En nú er kominn fram nýr andlegur leiðtogi þjóð-
arinnar, sem talar um þessi viðkvæmu en veigamiklu
mál á látlausan en skýran hátt. Agnes M. Sigurðar-
dóttir sýnir með þeirri prédikun sem hér er vísað til
að hún hefur kjark og þor til að tala við þjóðina um
mál sem aðrir leiða hjá sér.
Það er mikilvægt fyrir þann fámenna hóp sem býr
hér á þessari fallegu eyju að fá slíka leiðsögn.
Merk og mikilvæg
prédikun biskups
Hvernig verða „galdrabrenn-
ur“ okkar tíma til?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Skömmu eftir að Jón Trausti féllúr spánsku veikinni haustið
1918 lét Jón Stefánsson, bóndi á
Hreiðarsstöðum í Fellahreppi í
Norður-Múlasýslu, svo um mælt við
Guðmund G. Hagalín: „Það er þjóð-
inni til ævarandi skammar, að þjóð-
skáldið Jón Trausti skyldi deyja
með eiturörvar í hjartastað.“ Jón
Trausti hafði oft sætt árásum drýld-
inna skólamanna, enda sjálfmennt-
aður og vandaði ekki alltaf stíl sinn
sem skyldi, þótt hann bæri af um
sköpunarmátt og frásagnargleði.
Halldór Kiljan Laxness þáði
margar hugmyndir af Jóni Trausta.
Til dæmis er sagan um reiðferð
Bjarts í Sumarhúsum í Sjálfstæðu
fólki sótt beint í smásögu eftir Jón
Trausta í Eimreiðinni 1906. Sjálf
hugmynd Kiljans um að semja
skáldsögu um líf fólks á heiðinni er
líklega upphaflega komin frá Jóni
Trausta, þótt Kiljan útfæri hana allt
öðru vísi.
Þórbergur Þórðarson þáði líka
hugmyndir af Jóni Trausta. Hann
sagði til dæmis 1925 í deilu við Árna
Sigurðsson fríkirkjuprest: „Kristur
endaði ævi sína á krossi. Þér endið
ævi yðar með krossi.“ Þessi snjalla
líking er komin beint úr smásögu í
Eimreiðinni 1915 eftir Jón Trausta,
þegar prestur einn mótmælir pró-
fastinum og minnir í því sambandi á
Krist: „Hann bar sinn kross – ekki
á brjóstinu, eins og prófasturinn
þarna, heldur á blóðugu bakinu.“
Jón Trausti, sem hét réttu nafni
Guðmundur Magnússon, var ein-
dreginn andstæðingur jafnaðar-
manna. Í skáldsögunni Bessa gamla
frá 1918 kvað hann kjörorð jafn-
aðarmanna vera: „Upp með dalina!
Niður með fjöllin!“ Í smásögunni
„Kappsiglingunni“, sem kom á prent
1909, sagði hann: „Þeir sigra ekki
alltaf miklu mennirnir, oddborgar-
arnir, – ekki alltaf. Einokunaröldin
er um garð gengin. Nú er öld sam-
keppninnar og hins frjálsa mann-
jafnaðar.“
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Með eiturörvar
í hjartastað