Læknablaðið - 15.06.2002, Blaðsíða 57

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐAPISTILL 145
Islensk orð
í síðasta pistli var brugðið á leik og leituð voru uppi
ýmis almenn heiti sem notuð hafa verið í íslensku um
sjúkdóma og veikindi manna. Undirrituðum finnst
mikilvægt að gömlu heitin falli ekki í gleymsku. Sum
tilheyra vissulega hugmyndafræði síns tíma, en mörg
eru svo lipur að æskilegt er að geta tekið þau til endur-
vinnslu ef upphafleg merking á ekki við eða er úr gildi
fallin. Ný þekking og ný hugtök kalla stöðugt á orð og
heiti, en íslenskan er svo auðug að ekki er þörf á ljótum
erlendum slettum eða hugsunarlausri eftiröpun.
Work-up
Það voru undirrituðum því mikil vonbrigði að sjá
heitið „uppvinnsla“ í fýrirsögn í síðasta blaði (Lækna-
blaðið 2002; 88: 438). Það er einmitt dæmi um hugs-
unarlausa eftiröpun á erlendu heiti. Enska samsetn-
ingin work-up (sögn og atviksorð tengd með band-
striki) hefur verið gerð að nafnorði í því máli. Sam-
kvæmt hinni stóru orðabók Websters varð þessi sam-
setning til í máli prentara og var upphaflega notuð
um „óœskilega“ blekbletti milli orða á prentuðum
síðum. Þetta er frá þeim tíma prentunar að lausum
stöfum á mjóum blýteinum var raðað saman til að
mynda orðin í hverri prentlínu. Bil milli orða voru
einnig mynduð af lausum blýteinum. Fyrir gat komið
að þessir staflausu teinar runnu svo langt fram að þeir
tóku við prentbleki eins og stafirnir og skiluðu því
síðan á pappírinn sem „óæskilegum" blettum.
Áðurnefnd fyrirsögn í Læknablaðinu hefst á orð-
unum: Nýtt vinnulag við uppvinnslu brjóstverkja -.
Þama hefði betur mátt segja: „Nýtt vinnulag við
rannsókn brjóstverkja Orðið rannsókn er al-
mennt og merking þess ekki bundin við það sem fram
fer á rannsóknarstofu. Sagnorðið að rannsaka merkir,
samkvæmt Islenskri orðabók, tölvuútgáfu, að kanna,
skoða niður í kjölinn, athuga nákvæmlega.
Fyrirspurnir
Ymsar fyrirspurnir hafa safnast fyrir og skal nú um-
ræðu beint að þeim. Fyrst má nefna fyrirspurn frá
Runólfi Pálssyni, lækni, um hvort nota eigi stóran eða
lítinn upphafsstaf í heitum deilda. Undirritaður svar-
aði því til í tölvupósti að nöfn væm rituð með stórum
staf en heiti með litlum. Þarna getur vissulega verið
mjótt á munum, en samkvæmt þriðja kafla í Auglýs-
ingu uin íslenska stafsetningu (nr. 132/1974 með
breytingum skv. auglýsingu nr. 261/1977) er ótvírætt
að bein sérnöfn skal rita með stórum staf. Til þeirra
teljast meðal annars „Nöfn stojhana, félaga ogflokka,
ef nöfnin eru óstytt og óafbökuð“. Landspítali,
Sjúkrahús Reykjavíkur, Landakotsspítali, Vífils-
staðaspítali, Kópavogshæli og Rannsóknastofa Há-
skólans eru í þessum hópi. Hins vegar má rita lítinn
staf í breyttu nafni stofnunar eða deildar innan stofn-
unar, sem notað er með viðskeyttum greini. Þannig
má rita „háskólinn“ þegar verið er að vísa í Háskóla
íslands og ótvírætt við hvaða háskóla er átt.
Ekki er að öðru leyti fjallað um heiti deilda (stofn-
unarhluta) í auglýsingunni. Gera verður því ráð fyrir
að það sé á valdi stofnunar að ákveða hvort deildum
hennar hafi verið gefið nafn eða hvort þær beri ein-
ungis heiti. Landspítalinn ætti þannig að geta ákveðið
hvort um er að ræða Lyfjadcild Landspítala eða lyfja-
deild á Landspítala.
Eintala, fleirtala
í 142. pistli (Læknablaðið 2002; 88: 247) var fjallað
um eintölu og fleirtölu í samsettum orðum. Undirrit-
aður tók undir þá hugmynd að nota ætti eintölu í fyrri
hluta samsetts orðs þegar vísað er í annað af tveimur
eða eitt af fleiri líffærum. Þannig mætti greina eitil-
sýni (úr einum eitli) frá eitlasýnum (úr fleiri en einum
eitli)og nýraígræðslu (eitt nýra) frá nýrnaígræðslu
(fleiri en eitt nýra). Þessu var mótmælt í 143. pistli
(Læknablaðið 2002; 88: 353) með þeirri röksemd að
fleirtöluhefðin sé rökrétt þegar vísað er í par líffæra,
dæmi nýrnasteinn og lungnaæxli.
Valur Þór Marteinsson, læknir, sendi tölvupóst frá
Akureyri og sagði að sér kæmi á óvart hversu óvanir
menn væru eintöluheitunum. Hann sagðist um árabil
hafa notað eintölu í samsettum heitum fyrirbæra í
þvagvegum og tók sem dæmi nýrasteinn, þvagáls-
steinn, nýraæxli, nýrasýni og loks eistanáni (aðeins
annað eistað fjarlægt).
Hvekkur, blöðruhálskirtill
Valur sendi einnig stutta athugasemd um að sér þætti
illt hversu treglega hefði gengið að koma orðinu
hvekkauki inn í læknamálið. Hann vill þar nota stofn-
samsetningu en ekki eignarfallssamsetninguna,
hvekksauki. Um stofn- og eignarfallssamsetningar
var fjallað í 121. pistli (Læknablaðið 2000; 86: 308).
Undirritaður svaraði Vali því til að hann hefði aldrei
verið hrifinn af því að nefna blöðruhálskirtilinn
„hvekk“. íðorðasafn lækna birtir bæði heitin, hvekk-
ur og blöðruhálskirtill. Hvekkur er talinn fyrst og
þannig gefið til kynna að með því heiti sé mælt, enda
er það valið í flestum samsettum heitum.
Athugasemd Vals varð til þess að undirritaður leit-
aði uppi þau heiti í íðorðasafni lækna þar sem orð-
hlutamir hvekk- eða hvekks- koma fyrir. Það fyrsta,
sem kom í hugann eftir leitina, var að stofninn „hvekk-“
færi afar vel í samsettum heitum: hvekkblað (lobus
prostatae), hvekkbolur (corpus prostatae), hvekkbólga
(prostatitis), hvekkbroddur (apex prostatae), hvekkfell
(fascia prostatae), hvekkhýði (capsula prostatica),
hvekkmoli (concretio prostatica) og hvekkskipt
(septum prostaticum). Meira í næsta blaði.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali.is
I
Læknablaðið 2002/88 521