Tímarit Máls og menningar - 01.04.1989, Page 55

Skáldið eina!
Gunnarshólmi er ættjarðarljóð eins og Island en þessi ljóð eru eins ólík
og svart og hvítt. Island er stefnuskrá, Gunnarshólmi er þroskað og ákaf-
lega persónulegt uppgjör skáldsins við þjóðernishyggjuna.
Sumarið 1837 var Jónas heima á Islandi. Þetta var fyrsta heimferðin eftir
fimm ára dvöl í Kaupmannahöfn. Um haustið fór Jónas utan aftur. Gunn-
arshólmi er trúlega ortur veturinn 1837-1838 og birtist í fjórða árgangi
Fjölnis, 1838-heftinu.
I dagbók frá Islandsferðinni 1837 lýsir Jónas því hvernig Vestmannaeyjar
rísa úr hafi og smám saman sést Eyjafjallajökull í fjarska. Hann talar um
hve kostulegt það væri að geta séð yfir landið frá sjónarsviði fuglsins.21
Þetta er skrifað löngu, löngu áður en svo til hvert mannsbarn hefur flogið
yfir löndin og séð þau í loftmynd og draumurinn um að fljúga hefur tekið á
sig aðrar og stundum háskalegri myndir.
Tersínuhluti22 Gunnarshólma hefst á loftmynd og stórbrotnum umritun-
um; sólin er persónugerð, Eyjafjallatindur er „sú hin mikla mynd“ í austri
og síðan fæðir mynd af sér mynd. Tindurinn er persónugerður, hann svalar
höfðinu í þriðju umrituninni þar sem himninum er líkt við tæra lind. Fjall-
ið er byggt trölli og goðsögulegum dvergum og dulúð þess er undirstrikuð
með þversögnum; „beljandi" fossinn „hjalar" við hamrabúann. Sjónar-
hornið er að ofan og niður fjallið. Loftmyndinni er haldið en sjónarhornið
færist, nú er horft í vestur: Tindafjöll eru persónugerð, þau standa „föstum
fótum“ klædd „blásvörtum feldi“ og dalamótin verða að „grænu belti“
þessarar stæðilegu fornsagnahetju.
Aftur færist sjónarhornið og við horfum í norður á Heklu, sem lýst er í
voldugum andstæðum: ís - eldur, hátt - lágt, rautt - svart; ógnarjafnvægi
fjallsins er undirstrikað með tilvísunum til norrænnar goðafræði, „skelfing
og dauði“ eru drepin í dróma, bundin eins og Fenrisúlfur. Heimsendaspá-
in, óhugnaðurinn og um leið hið lokkandi, seiðandi við öfl eyðingarinnar,
er fryst í kynngimagnaðri ljóðmynd: „En spegilskygnd í háu lofti ljóma/
hraftinnu-þökin yfir svörtum sal. . .“. Myndin sýnir Heklu eins og turn
(höll eða kirkju) sem gnæfir yfir borgarþökin en borgin er gerð úr svörtum
spegli, húsin full af myrkri.23
Sjónarhornið, myndavélaraugað, færist niður fjallshlíðarnar, blóm og tré
koma inn í myndina; græni og guli liturinn bætast við hvíta, svarta, bláa og
silfraða liti fjallanna. Hljóð byrja að heyrast: fuglasöngur og þytur í skógi.
Og í tólftu vísu ljóðsins fáum við svipmynd úr byggð: „Þá er til ferðar fák-
um snúið tveimur, úr rausnargarði háum undir Hlíð. . .“ Það er klippt og
myndin þrengd eða „súmmað“ á tvo hesta sem er snúið til suðurs, þetta er
snögg hreyfing, þolmyndin beinir athyglinni að viðfanginu, hestunum,
reiðmennirnir sem taka í taumana sjást ekki. En sjónarhornið fylgir augum
181