Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 53

53
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
fer af hreiðrinu til að éta eða
drekka) er einkum talið aðlögun að
afráni.95,86,90 Stöðug álega er einnig
mikilvæg aðlögun að því að stytta
útungunartíma eggja en það er
mikilvægt norðlægum varpfuglum
sem búa við stuttan varptíma.85
Svipar álegu æðarfugla að þessu
leyti til hvítgæsa (Chen spp.) sem
einnig verpa í þéttum byggðum
á norðlægum breiddargráðum, en
þessar tegundir sitja allar nánast
samfellt á hreiðri og ná því að
unga eggjum sínum út fyrr en aðrar
gæsir.96,97
Hætta á afráni eggja er mest
þegar kollan er að byrja að verpa
en minnkar þegar nær dregur
álegu.98,99,100 Meðal afræningja sem
herja á vörp eða unga æðaranda eru
hrafn (Corvus corax), máfar (Larus
spp.), kjóar (Stercorarius spp. ), tófa
(Alopex lagopus) og minkur (Mustela
vison).24,43,70 Auk þess valda hvíta-
birnir (Ursus maritimus) stundum
mikilli truflun ásamt því að éta
egg í stórum stíl.17,43,70 Heimsóknir
hafarna (Haliaeetus albicilla) eru
sagðar hafa á stundum svipuð áhrif
á Íslandi enda lifa hafernir talsvert
á æðarfugli hérlendis.101
Lífslíkur andarunga (þ.m.t. æðar-
andarunga) eru oft litlar fyrstu
dagana því að þeir eru viðkvæmir
fyrir áhrifum veðurs og afráns á
þessu stigi.43,102,103,104 Rannsókn í
Skotlandi sýndi að rúmlega tvöfald-
ar líkur voru á að æðarungar væru
étnir í rigningu og roki miðað við
meinleysisveður.102 Þá þola ung-
arnir saltvatn ekki fyllilega fyrstu
dagana áður en saltkirtillinn er full-
myndaður en það gerist eftir 3–6
daga.43,105 Æðarbændur og fleiri
hafa oft áhyggjur af afráni máfa á
æðarungum en misjafnt er hvort
mælingar á fæðu máfa hafi sýnt
mikið æðarungaát.24,106 Jafnvel þótt
máfar ætu mikið af æðarungum, þá
ætti það ekki eitt sér að valda fækk-
un því ungaframleiðsla er sjaldnast
takmarkandi hjá langlífum fuglum.
Vaxtarhraði og lífslíkur unganna
fara eftir fæðuframboði. Helgast það
m.a. af því að fæðuskortur eykur
bæði tímann sem fer í fæðuleit
mæðra þeirra og vegalengdirnar
sem þær þurfa að fara í þeirri leit.
Löng ferðalög og fæðuskortur gera
mæðrunum erfiðara fyrir að halda
hópnum saman og sundurlausir
ungahópar eru auðveldari bráð. Í
erfiðu ári yfirgefa kollurnar jafnvel
ungana, sem leita þá á náðir annarra
ungamæðra.107
Æðarendur eru langlífir fuglar
sem verpa að meðaltali 35–65 eggj-
um á æviskeiði, sé miðað við með-
alaldur 15–20 ár, meðalurpt 4,5 egg,
aldur við fyrsta varp 2–3 ár og að
kollan sleppi úr þremur varpárum á
ævinni. Dæmi eru um að æðarkollur
sleppi því að verpa stöku ár.108
Hvert par þarf í raun aðeins að
koma upp tveimur ungum á ævinni
til að viðhalda stofnstærð og því má
spyrja hvort afræningjar skipti veru-
legu máli. Varpárangur getur haft
áhrif á fullorðna fugla með beinum
hætti, einkum á endurkomulíkur
þeirra í vörpin árið eftir.109
Fremur fáar vísbendingar eru
um að afkoma unga hafi áhrif á
stofnstærð. Æðarfuglum fækkaði
í Eystrasalti 1985–2000.10 Léleg
afkoma unga einkenndi þetta tíma-
bil og bentu menn á ofauðgun (e.
eutrophication) sjávar, veirusýkingar
og sníkjudýr sem orsakir. Á hinn
bóginn var fjöldi unga á þessu
svæði ekki lakari en annars staðar
í Evrópu þar sem hann fer sjaldan
yfir 0,5 unga/kvenfugl. Á sömu
nótum telja Flint o.fl.43 að gler-
augnaæður komi á legg svipuðum
ungafjölda og endur almennt og því
sé ekki hægt að kenna slakri afkomu
unga um fækkun gleraugnaæðar.
Draga má í efa mikilvægi afráns
sem áhrifavalds ef afkoma unga
er almennt slök en stofn stöðugur.
Ljóst er að breytileiki í fjölda unga
sem klekjast skiptir litlu máli ef við-
varandi slök fæðuskilyrði eða önnur
umhverfisskilyrði valda því að ung-
arnir drepast hvort eð er.
Framtíðarhorfur og
rannsóknaþarfir
Á heimsvísu er bætt þekking á
stofnvistfræði æðaranda æskileg
því að mörgum stofnum stafar ógn
af afföllum vegna mengandi efna,
veiðum, auknum áhuga á veiði-
mennsku og fleiri þáttum. Líkleg-
ast munu einhverjir stofnar halda
áfram að dragast saman, en menn
hafa verið seinir að taka við sér og
oft ekki brugðist við fyrr en stofnar
hafa minnkað sýnilega.17 Frekari
verndun æðaranda á heimsvísu gæti
falið í sér takmarkanir á veiði, aukna
vöktun og viðamiklar rannsóknir
á útbreiðslu og búsvæðanotkun.
Nauðsynlegt er að afla frekari gagna
um veiðiálag, sérstaklega svonefnda
frumbyggjaveiði í Alaska, Kanada,
Rússlandi og Grænlandi. Áhrif frek-
ari skipaumferðar um Íshafið á æðar-
endur og önnur heimskautadýr yrði
að kanna sérstaklega verði ráðist í
skipaflutninga yfir Íshafið.3 Allar
spár um þessi áhrif eru þó erfiðar
sökum takmarkaðrar þekkingar á
lýðfræði æðaranda.17,110
Til að vakta stofna æðaranda þarf
oft að ná til stórra svæða í langan
tíma og því fylgir mikill kostnaður.
Ekki er unnt á skömmum tíma að
skýra stofnstærðarbreytingar lang-
lífra tegunda sem verða kynþroska
tveggja til fimm ára og hefja varp
í framhaldi af því. Auk hefðbund-
inna aðferða við stofnvöktun (taln-
ingar eða merkingar-endurheimtur)
má notast við atferlismælingar sem
vísitölu á næringarástand stofna.111
Kannanir á atferli, svo sem fæðunám
eða foreldraumönnun, hafa verið
notaðar til að meta skammtímaáhrif
á stofnstærðir.111,112 Kostir slíkra að-
ferða eru að þær taka tiltölulega
stuttan tíma og hægt er að taka
ákvarðanir fyrr en við hefðbundn-
ar langtíma-vöktunarrannsóknir.113
Rannsóknarefnin eru næg, enda eru
framtíðarhorfur æðaranda ótryggar
vegna yfirvofandi umhverfisbreyt-
inga og aðfara manna í auðlindaleit
á útbreiðslusvæði þeirra. Erlendir
vísindamenn furða sig iðulega á því
hvers vegna Íslendingar rannsaka
æðarfugl ekki meir en raun ber
vitni. Miðað við þá aðstöðu og þann
áhuga sem er hér á afdrifum okkar
tegundar gæti Ísland orðið fram-
arlega á sviði æðarrannsókna.