Náttúrufræðingurinn - 2009, Qupperneq 63

63
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
(Biskajaflóa).19 Hún finnst þó ekki
við Færeyjar.27,28 Við austurströnd
Norður-Ameríku hefur hún fund-
ist frá Labrador í norðri og suður
til Norður-Karólínu.19 Í Norður-
Kyrrahafi er hún útbreidd frá suð-
urströnd Alaska í norðri og suður
til Monterey í Kaliforníu og Japans-
eyja.19,29 Allt til ársins 1900 var
sagt frá sandskel héðan og þaðan
af norrænum kaldsjávarslóðum, en
A.S. Jensen sýndi þá fram á að þar
var í langflestum tilvikum um að
ræða sandgerviskel (Mya truncata
pseudoarenaria)11, en hún líkist nokk-
uð sandskel í útliti eins og áður
kom fram. Hitaþol tegundarinnar
virðist vera frá -4ºC til +25ºC,5,19 en
á sviflirfustiginu þarf hún víðast
hvar sjávarhita á bilinu 12–15ºC.19
Fyrstu eintökin af lifandi sandskel
fundust hér við land sumarið 1958,
þegar Páll Einarsson (nú jarðeðlis-
fræðingur) fann hana í Skarðsfirði
(3. mynd).30 Síðan hefur hún dreifst
um mestallt land á 0–7 m dýpi þar
sem sjávarbotn er sandkenndur.6
Víða í Eystrasalti hefur hún fundist
lifandi í frekar selturýrum sjó og við
strendur Danmerkur er sviflirfan
alláberandi í júlí og ágúst.31
Sandskel hefur fundist í jarð-
lögum allt frá miðhluta míósentíma
(4. mynd). Hún er allvíða þekkt úr
jarðlögum bæði í vestur- og austur-
hluta Norður-Ameríku, einkum á
suðlægari stöðum, t.d. í Kaliforníu
og Virginíu.9 Í Evrópu eru elstu jarð-
lög með sandskel kennd við Coral-
line Crag, Red Crag og Norwich
Crag í austurhluta Englands, en þau
eru frá síðari hluta plíósentíma.9,10
Hún hefur einnig fundist hér og
þar í evrópskum hlýskeiðslögum
frá fyrri hluta ísaldar, t.d. í Eng-
landi, Hollandi og Belgíu, og jarð-
lögum frá síðari hluta nútíma, t.d. á
Eystrasaltssvæðinu.9,10
Sandskel er talin ættuð úr Norður-
Kyrrahafi og flestir sem hafa rann-
sakað þróunarsögu hennar telja
hana afsprengi tegundarinnar Mya
fujiei MacNeil, 1965 sem er talin
hafa klofnað í tvær línur um miðbik
míósentíma (4. mynd), annars vegar
í sandskel og hins vegar japans-
sandskel (Mya japonica Jay, 1856).9,10
Þar sem sandskeljar eru oft frekar
þunnar miðað við stærð má vera að
þær endurspegli aðlögun að heldur
selturýrari sjó en forverinn Mya
fujiei lifði í. Þar að auki má benda
á að sandskelin hefur í nær öllum
tilvikum varðveitt form unganna
hjá forveranum (Mya fujiei). Því
bendir margt til þess að hér hafi
sambærileg þróun átt sér stað og
hjá sandgerviskel, þar sem erfiðari
lífsskilyrði, minnkandi sjávarselta
og lækkandi sjávarhiti, hafa vald-
ið ungviðisþróun (e. proterogenese)
þegar fullvaxnar skeljar niðjans
varðveittu meira og minna einkenni
ungviðis forverans.
Skeljaflakk og íslensk
jarðsaga
Smyrslingur (Mya truncata) birtist
í íslenskri jarðsögu fyrir 2,6–2,5
milljón árum, rétt eftir að fyrsta
stóra jökulskeið ísaldar var afstaðið,
þegar sjávarsetlögin í Furuvík á
Tjörnesi voru að hlaðast upp (3.
mynd). Það virðist ljóst að tegundin
er komin úr Kyrrahafi, en þar er hún
talin upprunnin á míósentíma. Elstu
setlög með smyrslingi á svæðinu um-
hverfis Norður-Íshafið og Norður-
Atlantshaf eru líklega sjávarsetlög
á Île de France á Austur-Grænlandi,
en þau eru talin um 3 milljóna ára
gömul.32 Þau gætu þó verið eitthvað
yngri, enda benda bæði götunga- og
lindýrafánur til þess. Setlögin við
Pattorfik í Umanakfirði á Vestur-
Grænlandi og við Kap København
á Norður-Grænlandi eru hins vegar
talin 2,6–2,5 milljón ára.33,34,35 Smyrs-
lingur gæti því hafa komið inn í
íslensk sædýrasamfélög 400.000–
500.000 árum eftir að hann kom
yfir í Norður-Íshafið og Norður-
Atlantshaf, þó líklegra sé að það hafi
verið um svipað leyti og hann náði
að dreifast um Norður-Atlantshaf
fyrir 2,6–2,5 milljón árum. Það hefur
þá sennilega gerst rúmlega milljón
árum eftir að miklir sædýraflutn-
ingar áttu sér stað milli Kyrrahafs
og Atlantshafs um Beringssund,
einkum yfir í Atlantshaf, þegar
straumakerfið breyttist í Kyrrahafi
við lokun sjávarsundsins um Mið-
Ameríku, þar sem nú er Panama, og
straumur í Norður-Kyrrahafi í átt
að Beringssundi varð miklu öflugri
en verið hafði.25,36 Straumabreyt-
ingin varð þess valdandi að all-
mörgum tegundum botnhryggleys-
ingja „skolaði“ yfir í Norður-Íshaf
um Beringssund og héldu flestar
þeirra áfram yfir í Norður-Atlants-
haf þar sem Tjörnes varð einn fyrsti
viðkomustaður þeirra.25 Áður var
talið að þetta hefði gerst þegar Ber-
ingssund opnaðist,37 en nú hefur
verið sýnt fram á að það opnaðist
mun fyrr en talið var, líklega fyrir
5,5–4,8 milljón árum.38 Þá verður
einnig skiljanlegra hvernig nokkrar
Kyrrahafstegundir, t.d. kræklingur
(Mytilus edulis) og bergbúi (Zirfaea
crispata), komust inn í Tjörneslögin
áður en meginsædýraflutningarnir
áttu sér stað, en þær hafa bæði
fundist í gáru- og tígulskeljalögum
sem eru eldri en krókskeljalög.16
Sundið hafði þá þegar verið opið
í meira en milljón ár og nokkrar
strandtegundir komist í gegn. Eftir
að smyrslingur var kominn til land-
sins fyrir 2,6–2,5 milljón árum hefur
hann varla yfirgefið það, ekki einu
sinni á jökulskeiðum (3. mynd). Þá
hefur hann að vísu dregið sig út
fyrir ísröndina en komið strax upp
að landinu aftur þegar ísa leysti.
Hann kom alltaf fljótlega aftur og
er ein algengasta skeldýrategundin
í sjávarseti frá lokum jökulskeiða
(síðjökultímalögum) og hefur einnig
fundist í allflestum hlýskeiðslög-
um, svo og sjávarseti frá nútíma.
Hann hefur meira að segja fundist
í sjávarseti frá síðasta jökulskeiði
bæði í nágrenni Reykjavíkur og á
Reykjanesi.39,40
Vallarskel (Mya truncata uddeval-
ensis) virðist koma inn í íslensk
jarðlög fyrir um það bil 1,5 milljón
árum, en elstu setlög hér á landi
með þessari undirtegund eru í
Þrengingarmyndun við Svarthamar
í Breiðuvík á Tjörnesi (3. mynd).8,24
Vallarskel virðist því hafa verið
lengur á leiðinni til landsins en sjálf-
ur smyrslingurinn, en eftir að hún
náði til landsins hefur hún verið
algeng í íslensku sjávarseti sem sest
hefur til þegar sjávarhiti var lágur,