Gripla - 20.12.2012, Blaðsíða 119
117uPPHAf MÁLDAGABókA oG stjóRnsÝsLu BIskuPA
og Minnibæ. engar haldbærar vísbendingar eru um hvenær Hamrakirkja
missti prestskyld sína.
kroppur í Borgarfirði er að líkindum dæmi af svipuðum toga. Rétt eins
og á Hömrum var þar Þorlákskirkja sem átti 10 hundruð í landi, en lítið er
á miðaldamáldögum hennar að græða annað en vitnisburð um að greinilega
hafi hún ekki haft prestskyld á seinni hluta fjórtándu aldar (DI 3, 222; DI
4, 121; DI 5, 400). nauðsyn þótti enn um 1600 að kroppskirkja stæði
(Alþingisbækur Íslands 3, 196), en hún var löngu fallin í byrjun átjándu aldar
(JÁM 4, 233). Heimildir um stærð Reykholtssóknar eru ungar, en góð rök
eru fyrir því að frá því á seinni hluta fjórtándu aldar, ef ekki fyrr, hafi hún
náð um allan Reykholtshrepp auk bæja í Hálsasveit, og þar með verið ein
af þeim stærstu í landinu með meir en 30 lögbýlum (Benedikt eyþórsson
2005, 114). Líklegt er að á meðan prestur sat á kroppi hafi þangað sótt þeir
bæir í flókadal sem síðar sóttu til Reykholts, og ef til vill einhverjir fremstu
bæja í Reykholtsdal sunnanverðum. Þar gæti því hafa verið sókn með tíu
bæjum eða fleiri. eftir því sem Reykholt óx sem kirkjumiðstöð hefur
hins vegar orðið erfiðara fyrir litla og fátæka kirkju að keppa við voldugan
granna, sem eflaust bauð dýrðlegri guðsþjónustur og var ásælinn í tíundir
og tolla. Hefðu bændur í kroppssókn viljað halda í prest sinn hefðu þeir
getað stutt prestskyldina með fjárgjöfum, eins og víða má sjá að samtök
hafa verið um, en það hafa þeir kosið að gera ekki og því fór sem fór.
Hér má bæta við skarði á Rangárvöllum, en varðveittir eru þrír
máldagar hennar frá þrettándu og fjórtándu öld, sá yngsti í Vilchinsbók
(DI 1, 355; DI 2, 693; DI 4, 68 sbr. DI 3, 217). Þeir geta allir um prestskyld
en tilgreina ekki hversu margir bæir áttu sókn til kirkjunnar. Ætla má að
þeir hafi verið tveir til fjórir. samkvæmt Flateyjarannál og Lögmannsannál
eyddist skarð ásamt öðrum bæ í Heklugosi 1389 (Islandske Annaler, 416) og
má vel vera að þar með hafi kirkjuhald og prestvist í skarði liðið undir lok.
ekki þótti þó öll von úti um það sjö árum síðar þegar máldagi kirkjunnar
var skrifaður upp í Vilchinsbók að viðbættum porcio reikningi. sigurður
Þórarinsson taldi hinsvegar að hraun hafi hreinlega runnið yfir bæjar- og
kirkjustæðið (sigurður Þórarinsson 1968, 62–72). Hvernig sem í þessu
liggur er ekki getið um skarðskirkju eftir þetta og má telja víst að hún hafi
liðið undir lok í kjölfar eldgossins, ef ekki í því sjálfu.
Þá er næst að huga að þeim kirkjum talsins sem ólíklega höfðu prestvist
nema um skamma hríð. til er máldagi svínadals í skaftártungu sem í