Málfregnir - 01.12.2003, Blaðsíða 18

sögunnar.2 í Geirshólma voru samt sem áð-
ur engar sjáanlegar fomleifar. Svipað var
uppi á teningnum þegar grafið var á Berg-
þórshvoli fáeinum ámm síðar. Þar voru
reyndar notaðar hávísindalegar aðferðir,
t.a.m. var hvítt efni, sem fannst við rann-
sóknina, sent í efnagreiningu sem var alger
nýjung í fornleifarannsókn á Islandi og þótt
víðar væri leitað. Niðurstaðan var afgerandi:
Efnið var skyr og ekki bara eitthvert skyr
heldur skyr Bergþóru.3
Fornleifafræðingar nútimans komast
ekki að slíkum niðurstöðum enda hafa
áherslur í greininni breyst mikið. Nú er
reynt er að setja niðurstöður fornleifarann-
sókna í stærra samhengi en áður þekktist.
Spurt er flókinna rannsóknarspurninga á
borð við: Hvert var heilsufar íslendinga til
forna? Hverjir voru neysluhættir íslenskrar
yfirstéttar? Hvaða áhrif hefur byggð haft á
gróðurfar? Hvernig þróaðist íslenskt samfé-
lag á fyrstu öldum byggðar? Til að svara svo
margþættum spurningum þarf vísindamenn
með ólíkan bakgrunn og nú er svo komið að
fomleifafræðinni tilheyra margar undir-
greinar. Gripafræði, fornvistfræði, beina-
fræði og fornmeinafræði, jarðvegsffæði,
dýrabeinafræði og landslagsfornleifafræði.
Það kann að hljóma ótrúlega að ekkert
formlegt orðastarf hafi verið unnið í grein-
inni fram að þessu - það er svo sannarlega
þörf á því. Þegar ffæðigrein er orðin svona
flókin og margþætt er grundvallaratriði að
hugtök séu vel afmörkuð og skilgreind bók-
staflega til að fólk tali sama tungumálið.
Kristján Eldjárn var fyrsti Islendingurinn
sem hélt utan til náms í fornleifafræði og átti
síðan langan og farsælan feril sem fomleifa-
fræðingur og síðar þjóðminjavörður. Hann
var mjög afkastamikill og eftir hann liggur
fjöldi greina og fræðirita. Það er athyglisvert
að Kristján gerði sér far um að móta orða-
forða fornleifafræðinnar og var mjög með-
vitaður um orð og hugtök sem hann tók sér
í munn. Er óhætt að segja að hann hafi fært
urnræðu í greininni á vísindalegra stig en
áður hafði þekkst. Stundum ræðir hann ein-
stök hugtök í upphafi rita sinna og rökstyð-
ur af hveiju hann velur að nota þau en ekki
einhver allt önnur. Dæmi um þetta finnst í
því ffæga riti Kuml og haugfé þar sem Krist-
ján útskýrir í formála hvers vegna hann kýs
að nota orðið kuml um legstað heiðins
manns. Hann felldi sig ekki við dys eða
haug enda þótti honum þau orð gefa of
sterkt til kynna útlit og gerð grafarinnar.
„Orðið,“ segir Kristján um kuml, „á að vera
samheiti, algjörlega hlutlaust um gerð leg-
staðarins.“4 Haugfé var líka nýtt ffæðiorð,
samheiti yfir allt það góss sem finnst í gröf-
um heiðinna manna. Annað dæmi um
nýjung hjá Kristjáni í öðru riti er orðið klé-
berg yfir innfluttan nytjastein sem algengur
var á íslandi allt frá landnámi og fram eftir
öldum. Fram að því höfðu menn yfirleitt tal-
að um tálgustein en það felldi Kristján sig
ekki við enda var það notað jöfnum höndum
um ýmsar tegundir innlendra, mjúkra steina.
Lagði hann því til orðið kléberg og studdi
tillögu sína ágætum rökum, steinninn hét
nefnilega á norsku kleber og taldi Kristján
að orðið hefði verið lifandi á íslandi við
landnám. Því til stuðnings benti hann á ör-
nefnið Kléberg á Kjalarnesi.5
Þetta eru fýrstu afgerandi dæmin um vel
rökstudda hugtakanotkun í fomleifafræði á
Islandi. Þótt orðin, sem þannig bættust við,
séu ekki ýkja mörg er óhætt að segja að
Kristján hafi lagt traustan grunn að orða-
starfi í greininni og öll þessi orð, þ.e.a.s.
2 Sigurður Vigfússon. 1881. „Rannsókn á blóthúsinu að Þyrli og fleira í Hvalfirði og um Kjalarnes."
Arbók hins íslenzka fomleifafélags, bls. 71-72.
3 Storch, V. 1887. „Efnafræðislegar rannsóknir með viðhöfðum sjónauka á einkennilegu efni, fundnu við
útgröft þann, er Sigurður Vigfússon framkvæmdi á Bcrgþórshvoli..." Viðbætir við Arbók hins íslenzka
fornleifafélags, bls. 1-18.
4 Kristján Eldjárn. 1956. Kuml og haugfé úr heiðnum sið á íslandi, bls. 9. Norðri, Akureyri.
5 Kristján Eldjám. 1951. „Kléberg á íslandi." Árbók hins íslenzka fornleifafélags, bls. 41-62.
18