Jökull - 01.12.1990, Blaðsíða 51

ulsins, sem varð vegna kólnandi loftslags á svonefndu
Buðaskeiði. Búðaskeið var talið hafa staðið yfir frá
því fyrir um 11.000 árum og þar til fyrir um 10.000
urum. Hugmyndin um að lok síðasta jökulskeiðs hafi
orðið með einni framrás meginjökulsins breyttist þeg-
ar Þorleifur Einarsson tengdi myndun jökulgarða á
Alftanesi og við utanverðan Hvalfjörð við aðra og
eldriframrás íslenska meginjökulsins. Síðar vorujök-
ulgarðar í mynni Borgarfjarðardala, á Norðurlandi og
á Langanesi einnig taldir myndaðir við þessa fram-
rás jökulsins, sem varð vegna tímabundinnar loftslag-
skólnunar á svonefndu Álftanesskeiði fyrir um 12.000
urum. Samfara þessum stærðarbreytingum íslenska
meginjökulsins á Álftanes- og Búðaskeiði breyttist af-
staða láðs og lagar á þann veg, að sjór gekk á land
yið upphaf beggja framrásanna. Hæst varð afstæð
afstaða láðs og lagar í upphafi Búðaskeiðs fyrir um
11.000 árum , en þá var talið að efstu fjörumörk hafi
myndast í um 110 m h.y.s. á Suðurlandi, í um 70 m
h-y-s. á Vesturlandi en í um 50 m h.y.s. annars stað-
ur á landinu. Með skýrgreiningu Álftanesskeiðs var
talið að íslenski meginjökullinn hefði hörfað af land-
mu í tveimur aðgreinanlegum áföngum. Sjávarsetlög
1 Saurbæ í Dalasýslu, við Kaldá í Hnappadalssýslu
°g í grunni Félagsstofnunar stúdenta í Reykjavík eru
þau fyrstu frá tímabilinu milli Álftanes- og Búðaskeiðs
sem voru aldursákvörðuð. Sjávarsetlög frá Röndinni
við Kópasker, en þau eru eldri en Álftanesskeið, voru
aldursákvörðuð skömmu síðar.
Þessi hugmynd um tvö tímabil jökulframrása
vegna loftslagskólnunar á Álftanes- og Búðaskeiði,
°g tvö tímabil jökulhörfunar vegna loftslagshlýnun-
ar á Kópaskers- og Saurbæjar- skeiði, var að mestu
obreytt þar til fyrir nokkrum árum, að fram komu nýj-
31 hugmyndir um aldur Búðaraðarinnar á Suðurlandi
°g Hólkotsraðarinnar á Norðurlandi svo og varðandi
aldur jökulframrása á Vestur-, Norður- og Norðaust-
urlandi. Einnig hafa á síðustu árum komið fram nýjar
hugmyndir um að framrásir meginjökulsins hafi verið
tuun fleiri á tímabilinu frá því fyrir um 18.000 ár-
um og til upphafs nútíma fyrir um 10.000 árum. í
upphafi áttunda áratugar þessar aldar voru 14C ald-
ursákvarðanir varðandi íslenska kvarterjarðfræði tæp-
lr tveir tugir, en nú um tuttugu árum síðar hafa 50-60
slíkar aldursákvarðanir verið birtar. Hinn aukni fjöldi
aldursákvarðana hefur einkum auðveldað tengingar og
samanburð jarðfræðilegra atburða á milli landsvæða
og landshluta.
Rannsóknir allmargra jarðfræðinga á hörfunar-
sögu íslenska meginjökulsins á síðustu 10-15 árum
hafa m.a. leitt í ljós, að jökullinn stækkaði og brún
hans færðist fram snemma á nútíma. Aldur þessa at-
burðar hefur verið ákvarðaður á fjórum stöðum á land-
inu: Nýlegar rannsóknir á Suðurlandi hafa leitt í ljós,
að Búðaröðin myndaðist við framrás meginjökulsins
fyrir um 9.700 árum samtímis því að efstu fjörumörk á
Suðurlandi urðu til í um 110 m h.y.s. Við tímabundna
loftslagskólnun stækkuðu staðbundnir dal- og skálar-
jöklar á utanverðu Norðurlandi og náðu jöklamir víða
út úr dölum sínum og mynduðu jökulgarða niður und-
ir núverandi sjávarmál. Samkvæmt aldursákvörðun í
Flateyjardal hörfuðu jöklamir frá þessum jökulgörð-
um ekki síðar en fyrir um 9.650 ámm. I Hofsárdal
og Vesturárdal í Vopnafirði á Norðausturlandi steig
sjávarborð og náði 35 m h.y.s. fyrir um 9.700 árum.
Myndun þessara fjörumarka tengist framrás og síðar
kyrrstöðu jökulbrúnar innarlega í Vopnafjarðardölum.
Fjörumörk í um 60 m h.y.s. og nokkru utar með firð-
inum eru eldri og frá þeim tíma þegar jökulbrúnin
lá um þveran botn Vopnafjarðar, líklega í lok ”yngri
Dryas“. Nærri mynni Mosfellsdals á Suðvesturlandi
myndaðist óseyri í 55-60 m h.y.s. fyrir framan jök-
ul sem þá náði út í mynni dalsins. Aldursákvörðun
á fomskeljum, sem teknar voru úr setlögum þessar-
ar fomu óseyrar, bendir til þess að hún hafi myndast
fyrir um 9.800 árum. Aldursákvörðun á skeljum sem
höfðu veðrast út úr setlögunum gaf nokkru hærri aldur
eða um 10.400 ár. Að sinni verður ekki úr því skorið
hvort þessi aldursákvörðun sé ekki eins áreiðanleg og
sú fyrmefnda, eða hvort hún aldursákvarðar annað og
eldra skeið sjávarstöðu- breytinga á Suðvesturlandi.
Á tímabilinu ”yngra Dryas“, sem stóð yfir frá
11.000 árum og þar til fyrir 10.000 áram, varð önn-
ur og eldri framrás íslenska meginjökulsins. Fram-
rás af þeim aldri hefur nú verið aldursákvörðuð á
fjórum stöðum á landinu: Vestanlands gengu skrið-
jöklar til suðurs út Borgarfjörð og allt til Skorholts-
mela og á sama tíma náði skriðjökull í Hvalfirði út
undir mynni fjarðarins. Hámark þessarar framrásar
varð samkvæmt aldursákvörðunum fyrir um 10.600
JÖKULL, No. 40, 1990 49