Jökull - 01.12.1990, Blaðsíða 171

Þórarinsson, Sigurður. 1984. Annáll Skaftárelda. In:
Skaftáreldar 1783-1784. Ritgerðir og heimildir.
(Ed. Gísli Ágúst Gunnlaugsson). Mál og menn-
ing. Reykjavík. p. 11-35.
Þórarinsson, Sigurður, and Guðmundur Sigvalda-
son. 1972. The Tröllagígar eruption 1862-1864
(in Icelandic with English abstract). Jökull 22,
12-26.
Þórarinsson, Sigurður, Kristján Sæmundsson, and
R. S. Williams. 1973. ERTS-1 image of Vatna-
jökull: Analysis of glaciological, structural and
volcanic features. Jökull 23,7-17.
Þórðarson, Þorvaldur. 1990. Skaftáreldar 1783 -
1785. 4. árs ritgerð. Háskóli íslands, Háskóla-
útgáfan og Raunvísindadeild, 187 pp.
ÁGRIP
eldstöðvar undir vatnajökli, landslag,
Jarðskjálftar og jökulhlaup
Undir Vatnajökli leynast nokkur virkustu eld-
stöðvakerfi landsins (1. mynd). Flest hafa gosið á
sögulegum tíma með gjóskufalli og jökulhlaupum,
sem oft ollu tjóni í byggð. Sjö megineldstöðvar hafa
verið nafngreindar í jöklinum, Bárðarbunga, Gríms-
vötn, Þórðarhyrna, Kverkfjöll, Breiðabunga, Esjufjöll
og Öræfajökull (2. mynd) en þó er óvíst um upp-
tök fjölmargra gosa (Sigurður Þórarinsson og fleiri,
1972; Kristján Sæmundsson, 1982). Sprungusveimar
hafa verið raktir að jökuljaðrinum (Kristján Sæmunds-
son, 1978; Sveinn Jakobsson, 1979), en tengsl þeirra
við megineldstöðvamar undir jökli hafa verið óljós
(1. mynd). Nú hefur hins vegar fengist nákvæmari
mynd en áður af legu eldstöðvakerfa undir Vatnajökli
með því að leggja saman nýfengin gögn um landslag
undir jöklinum og upptök jarðskjálfta, ásamt vitneskju
um jökulhlaup (Helgi Bjömsson 1988; Páll Einarsson
og Sveinbjörn Björnsson, 1987; Páll Einarsson, 1991).
Þessi gögn eru sýnd á 3., 4. og 5. mynd og í 1. töflu.
Skjálftavirkni í stökum fjöllum er vísbending um að
þar sé virk megineldstöð. Hryggir, sem líklega hafa
hlaðist upp við sprungugos, sýna legu sprungusveima.
Niðurstöður styðja þá skoðun að Bárðarbunga sé
virk megineldstöð, miðja eldstöðvakerfis, sem liggur
frá suðvestri um Veiðivötn, Vatnaöldur og Heljargjá og
norðaustur á Dyngjuháls og Trölladyngju. I suðvestur
frá Bárðarbungu liggur hryggur undir Köldukvíslar-
jökli yfir í Hamarinn og undir Sylgjujökli er keilu-
laga fjall sem gæti verið á framhaldi sprungusveims,
sem tengir Bárðarbungu og Hamarinn. Hamarinn gæti
verið sérstök megineldstöð á austurjaðri Veiðivatna-
Bárðarbungu sprungusveimsins. Hins vegar tengist
Hamarinn einnig hrygg, sem stefnir austur frá honum
(hér nefndur Loki). Sá hryggur virðist tengdur Fögru-
fjallasprungusveimnumog myndameðhonum eitt eld-
stöðvakerfi, Loka-Fögrufjallakerfið. Eldstöðvakerfin
á þessu svæði virðast hins vegar vera tengd. Hin
mikla skjá'ftavirkni, sem hófst 1974 í Bárðarbungu
kom einnig fram í Hamrinum og á Loka. Einnig dró
úr styrk jarðhitasvæðisins í Grímsvötnum samtímis
því að jarðhiti óx í Loka upp úr 1950.
Grímsvötn eru talin miðja eldstöðvakerfis, sem
nær um Háubungu, Þórðarhyrnu og Pálsfjall að
sprungusveimunum við Rauðhóla og Lakagíga í suð-
vestri, en óvíst hve langt það fer í norðausturátt. Þórð-
arhyrna er líklega sérstök megineldstöð á þessu eld-
stöðvakerfi. Kverkfjallaeldstöðvakerfið má greina 10
km suðvestur frá Kverkfjöllum en það virðist aðskil-
ið frá Grímsvatnaeldstöðinni. Sprungusveimurinn frá
Öskju fer undir Dyngjujökul og nær e.t.v. að norðan-
verðri Grímsvatnaeldstöðinni. Landslag undir jökli á
Breiðubungu styður hins vegar ekki þá hugmynd að
þar sé megineldstöð.
Frá landnámstíð hafa 63 gos verið rakin með vissu
til Vatnajökuls, en 13 eru óviss (53 frá 1700, 1. tafla).
Eldvirknin undir jöklinum hefur að mestu verið bund-
in við eldstöðvakerfin, sem tengd eru Grímsvötnum
og Bárðarbungu (sjá tilvitnanir í 1. töflu). í báðum
þessum eldstöðvakerfum hefur eldvirknin verið tölu-
vert sveiflukennd og bæði hafa þau haft óvenju kyrrt
um sig undanfarna áratugi. Eftir mjög virkt tímabil
frá 1823 til 1939 (116 ár), með gosum að meðaltali á
7-8 ára fresti, hefur ekkert verulegt gos orðið í Gríms-
vötnum eftir goshrinuna 1934-39. Sambærilegt gos-
hlé varðeftir Skaftáreldana 1783-84 (þ.e. til I816eða
1823,32 eða 39 ár). Talið er að eldar hafi að meðaltali
komið upp í eldstöðvarkerfi Bárðarbungu á um 100
ára fresti en ekkert gos hefur orðið þar eftir að gaus
í Tröllagígum 1862-64. Nokkur gos eru talin hafa
orðið eftir landnám á eldstöðvakerfinu, sem liggur um
JÖKULL, No. 40, 1990 167