Orð og tunga - 01.06.2005, Blaðsíða 111

Margrét Jónsdóttir: Um væða og væðingu
109
samsett, sbr. t.d. evrópuvæða. í sumum orðum gæti hljóðafar hafa stuðl-
að að myndunarleið, sbr. t.d. markaðsvæða; hér væri föst samsetning
óhugsandi. Sögnin breiðbandsvæða er dæmigerð fyrir orð með samsett-
an forlið. Slík orð eru langoftast eignarfallssamsett, sbr. Baldur Jóns-
son (2002:214).
í orðum með ný-, sbr. sögnina nývæða og nafnorðið nývæðing, hef-
ur ný- sömu merkingu og nútíma-, sbr. neðanmálsgrein 20. í lýsingar-
hættinum einvæddur og nafnorðinu einvæðing er töluorðsstofninn ein-.
Sögnin einkavæða er einstök í sinni röð þar sem forskeytinu emka- er
skeytt frama við væða. Þetta er eina sagnadæmið með einka-. Sé það
auk þess rétt eins og rökstutt verður nánar í 5.3 að væða hagi sér eins og
viðskeyti í samsetningum ætti orð eins og einkavæða að vera óhugsandi
þar sem forskeyti og viðskeyti mynda ekki orð. Orðið einkavinavæðing
er hins vegar myndað á hefðbundinn hátt. Því má e.t.v. álykta að sögn-
in einkavæða sé stytting. Orðið sjálfvæðmg vekur líka athygli. Þar er á
sama hátt eðlilegast er að gera ráð fyrir styttingu.
4.2 Um merkingu
í 2.1 var gerð grein fyrir því hvemig væða jókst að merkingu þar sem
merkingin 'búa, útbúa, gæða' bættist við hina upphaflegu 'klæða, færa
í föt'. í 2.3. kom fram að í upphafi merkti sögnin hervæða 'færa í hervoð-
ir = herklæða'. Með tímanum breyttist merkingin og varð 'búa vopn-
um, vopna'. Þar eru því líkindi við yngstu dæmin af væða, þ.e. þau
með merkingunni 'búa, útbúa, gæða'. Merking flestra annarra sagna
með væða í seinni lið er svipuð að breyttu breytanda. Fleiri tilbrigði er
þó að finna:
(17) 1. 'búa, útbúa með, gæða'
2. 'breiða út, gera X-legt' X = fyrri hluti samsetningar
3. 'búa til, gera að e-u'
4. 'gera háð e-u'
Fyrsta hópnum tilheyra t.d. áhrifssagnimar kassavæða, Ijósvæða og
tækjavæða sem allar merkja 'búa, gæða' því sem fyrri hluti samsetn-
ingarinnar lýsir. Það sem um ræðir er gætt (nýjum) eiginleikum með
því að (sögnin) væða er notuð til að mynda áhrifssögn sem merkir
'X öðlast Y' þar sem X er gerandafrumlag en Y er þolandaandlag.
Hið sama á líka við um mörg lýsingarformanna, sbr. (8b), sem not-
uð eru í setningum þar sem þolandaandlagið er komið í frumlags-
stöðu. Þannig merkir t.d. orðið bílvæddur 'búinn bílum' og vopnvædd-