Orð og tunga - 01.06.2010, Blaðsíða 17

Ari Páll Kristinsson: Um íslenska örnefnastýringu
7
ið af ljósri steintegund sem er til í fjallinu, sbr. norska orðið esje í merk-
ingunni 'kléberg, tálgusteinn' (sjá Algengar spurningar um örnefni). Ör-
nefnin veita oft vísbendingar um nytjar eldri kynslóða af landinu, t.d.
árheiti á borð við Lambá, Geitá, Kiðá og Nautá „þar sem húsdýr voru
rekin fram fyrir tilteknar ár og höfð þar á beit og árnar oft notaðar sem
eins konar girðingar" (Þórhallur Vilmundarson 1996:140). Örnefnin
veita einnig vísbendingar um hugmyndaheim genginna kynslóða og
ýmsar sagnir/Eins og fram hefur komið hér á undan er stundum vitað
með nokkurri eða algerri vissu hver eða hverjir gáfu tiltekið nafn og
hvers vegna. Þegar hefur verið minnst á Jökuldal við Tungnafellsjökul
sem dæmi um slíkt. Þeir sem nefndu íslensku jöklana „eru menn eins
og Þorvaldur Thoroddsen, Jón Eyþórsson, Pálmi Hannesson og Stein-
þór Sigurðsson" segir Oddur Sigurðsson jarðfræðingur í samtali við
Fréttablaðið 16. október 2008. Það er einmitt eitt afbrigði örnefnastýr-
ingar, hinna sýnilegu og meðvituðu afskipta af nöfnum, þegar tiltekn-
ir áhrifamiklir einstaklingar, á borð við þá sem Oddur nefnir, ákveða
nöfnin. Annað dæmi, sem þegar hefur verið minnst á, er Surtsey sem
„Örnefnanefnd skírði 1963" (Þórhallur Vilmundarson 1980:32). Þar er
á ferðinni ákaflega óvenjulegt dæmi um bein afskipti örnefnanefndar
af nýjum nöfnum á náttúrulegum kennileitum.
í hverju málsamfélagi er ákveðin þörf á festu á hverjum tíma um
það hvaða nöfn eru notuð um staðina sem fólk þarf að tala um. Ætla
má að slík festa komi oftast nær meira og minna af sjálfu sér með tím-
anum í málsamfélaginu; nöfn á borð við Þjórsá hafa fengið ótvíræð
merkingarmið og til þess hefur ekki þurft atbeina stjórnvalda. Afskipti
stofnana samfélagsins af slíkum nöfnum virðast fyrst og fremst felast
í því að örnefnin koma fyrir í námsefni í landafræði í skólum og þau
eru prentuð á kort sem styðjast við örnefnaskráningu sem unnið hef-
ur verið að m.a. á vegum opinberra stofnana. Mörg eða flest örnefni í
7Þannig er nafn Þjórsár skýrt svo í Landnámabók að Þórarinn landnámsmaður
hafi komið skipi sínu í ós árinnar og hafi hann haft þjórshöfuð, þ.e. nautshaus, á stafni
skipsins. En nútímamenn hafa oft aðrar skýringar á uppruna nafnanna en sagnir af
því tagi. Þórhallur Vilmundarson (1996:137) getur þess til að eldra nafn árinnar kunni
að hafa verið Þjótsá þar sem þrengslin í ánni ofan og neðan við Urriðafoss, þar sem áin
þýtur fram, hefðu hugsanlega nefnst Þjótur enda stendur bærinn Þjótandi skammt frá.
Enn aðra tilgátu um uppruna Þjórsárnafnsins er að finna hjá Svavari Sigmundssyni
(1992:131-132) sem telur ekki ólíklegt að orðið þjór, af ie. *teu- 'bólgna', hafi vísað til
íshrannanna sem mynduðust í frostum þegar Þjórsá bólgnaði upp.