Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.09.1996, Blaðsíða 8

Nikótín er talið eitt alsterkasta fíkniefni sem þekkt er og
ekki er óalgengt að skjólstæðingur hafi gert margar tilraunir til
að hætta neyslu. Því er mikilvægt að sýna fólki tillitssemi
þegar þessara upplýsinga er aflað og reyna að haga orðum
sfnum þannig að fólki finnist ekki að sér vegið. Engu að síður
skulu skilaboðin vera skýr um mikilvægi reykleysis og þannig
að öllum sé ráðlagt að hætta tóbaksneylsu af
heilsufarsástæðum.
Mat á viðhorfi til breytinga
Til að hægt sé að aðstoða og styðja skjólstæðinga er
nauðsynlegt að meta áhuga hans/hennar til að hætta neyslu.
Við mat á viðhorfi og venjum skjólstæðings er þægilegt að
styðjast við „ þrepalfkan“ (Stages of Change Model,1983)
Prochaska og DiClemente. Samkvæmt þvf fara flestir skjól-
stæðingar í gengum fimm þróunarstig á leið til reykleysis. Á
fyrsta þrepinu (precontemplation) afneitar tóbaksneytandinn
hættunni, sem er samfara tóbaksneyslu, og telur sig ekki hafa
áhuga á að hætta neyslu. Á þessu stigi er ráðlagt að
viðkomandi sé beðinn að íhuga alvarlegar afleiðingar
neyslunnar auk þess sem honum eru boðnar skriflegar
upplýsingar um efnið.
Annað þrep (contemplation) einkennist annars vegar af
þeirri tilfinningu reykingamannsins „að þurfa að hætta“
(anxiety) vegna hættulegra afleiðinga og hins vegar af fram-
kvæmdaleysi (ambivalence) í þá átt. Mikilvægt er á þessu stigi
að reyna að hafa jákvæð áhrif á skjólstæðinginn, hvetja hann og
styðja með fræðslu til að hann leggi út í að breyta hegðun sinni
á skipulagðan hátt.
Á þriðja þrepinu (action) lætur skjólstæðingurinn til
skarar skríða og breytir hegðunarmynstri sínu með því að hætta
neyslu. Áður hefur hann undirbúið sig með fræðslu um áhrif
tóbaks og kynnt sér aðferðir hvernig best sé að hegða sér til að
ná árangri.
Á fjórða þrepinu (maintainance) er tóbaksbindindi
viðhaldið með áframhaldandi fræðslu og hvatningu.
Fimmta þrepið verður þegar, og ef, skjólstæðingurinn
„fellur“ (relaps) og tóbaksneysla hefst á ný. Þá er algengt að
fólk lendi á milli annars og þriðja þreps. Það ástand getur oft
orðið langvinnt (krónískt) og einkennist aðalega af kvíða og
lágu sjálfsmati án þess þó að markvissar ráðstafanir séu gerðar
til að hætta neyslu aftur (Sarna, Clark,1994; Leech, 1994;
(Mynd: Nursing, apríl 1995)
Prochaska, DiClemente,1983 ). Á þessu stigi sem og öðrum er
mikilvægt að skjólstæðingurinn fái jákvæða hvatningu og
markvissar upplýsingar um skipulögð vinnubrögð til að leggja
aftur út í að breyta sínu fastmótaða hegðunarmynstri.
Aðstoð við einstaklinginn
Fræðsla til einstaklingsins sem er að hætta að reykja skal
vera einstaklingshæfð og sniðin að þekkingu og þörfum hvers
og eins en tilgangurinn er að fá fólk til að breyta fastmótuðu
hegðunarmynstri sínu. Upplýsingar þurfa að vera um: afleið-
ingar og skaðsemi tóbaks, ráð til að draga úr fráhvarfs-
einkennum, kosti reykleysis, lyfjameðferð, skipulögð námskeið
og stuðningshópa ( Abraham, Shanley, 1992; Prochaska,
DiClemente, 1983).
í upphafi undirbúnings er talið árangursríkt að skjól-
stæðingurinn ákveði í samráði við hjúkrunarfræðing þann dag
þegar neyslu skal hætt. Margir ráðleggja einnig að um þessa
ákvörðun sé gert skriflegt samkomulag. Til að auðvelda fólki að
breyta fastmótuðu hegðunarmynstri er gott að benda á einföld
ráð. Til dæmis er fólki ráðlagt að mynda „reyklaus svæði“ á
þeim stöðum þar sem áður var reykt. Einnig að forðast
aðstæður sem áður fylgdu tóbaksneylsu, eins og spjall við
reykfélaga í kaffitíma. Skjólstæðingi er síðan fylgt eftir með
frekari fræðslu og áframhaldandi hvatningu á meðan á
undirbúningi stendur. Nauðsynlegt er að gera einstaklings-
bundið mat á því hvort skjólstæðingurin þarf á lyfjameðferð að
halda. Notkun nikótínlyfja fer eftir hversu lengi hefur verið
reykt og í hve miklu magni. Með nikótínlyfjum hafa opnast ný
tækifæri fyrir langtíma reykingamenn að hætta neyslu. Þó er
vert að muna að fullur árangur af lyfjameðferð er ekki fenginn
nema að stuðningur og atferlismeðferð sé notuð jafnhliða. Þegar
neyslu er hætt er fylgst með líðan skjólstæðings fyrstu dagana
eða vikurnar á eftir og hann studdur og hvattur eftir þörfum. Þá
skjólstæðinga, sem hrasa á leið sinni til reykleysis, þarf að
sannfæra um að þrátt fyrir allt séu þeir nær settu marki.
Prochaska og DiClemente (1992) telja að „fall sé í raun
fararheill" en komið hefur fram í könnunum að margir skjól-
stæðingar hætta endanlega eftir að hafa fallið að minnsta kosti
einu sinni.
Vert er að taka fram að mikilvægt er að skrá þá aðstoð,
sem fólki er veitt, til að fylgjast þannig með árangri af
aðgerðum og niðurstöðum. Aðstoð við þá sjúklinga, sem lagðir
eru inn á reyklausa stofnun en eru ekki tilbúnir að hætta
tóbaksneyslu, felst í að bjóða þeim munnlegar og skriflegar
upplýsingar um reykbindindi og lyfjameðferð. Að öðru leyti
fara þessir sjúklingar eftir þeim lögum og reglum sem í gildi
eru á stofnuninni eða í þjóðfélaginu.
Félagslegir þættir
og nánasta umhverfi einstaklingsins
Eitt af mörgum hlutverkum hjúkrunarfræðinga í
tóbaksvörnum er að fræða foreldra og aðra uppalendur um áhrif
þeirra á heilbrigðisatferli bamsins og leiðir til að stuðla að
jákvæðu atferli. Mikilvægt er að börn og unglingar fái þau
skilaboð frá þeim sem eldri em að reykingar séu ekki
eftirsóknarverðar. Rannsóknir hafa sýnt að sterk samsvörun er
á milli reykingavenja unglinga og reykinga annarra á heimil-
inu, þar með talin systkina (Chollat-Traquet,1992). Börn sem
TlMARIT HJÚKRUNAHFRÆÐINGA 4. tbl. 72. árg. 1996