Norðurslóð - 18.02.1986, Blaðsíða 2

NORÐURSLÓÐ
Útgefendur og ábyrgðarmenn:
Hjörtur E. Þórarinsson, Tjörn, Svarfaðardal
Jóhann Antonsson, Dalvik
Afgreiðsla og innheimta: SigriðurHafstaö, Tjörn
Sími 96-61555
Ljósmyndari: Rögnvaldur Sk. Friðbjörnsson
Prentun: Prentsmiðia Biörns Jónssonar
Bjart framundan
Óneitanlega gætir nú meiri bjartsýni um málefni sjávar-
útvegs en verið hefur um skeið. Skilyrði lífs í sjónum er nú
önnur og betri en var. Á síðasta ári var mun hærra hitastig
sjávar en nokkur ár á undan. Þetta sagði strax til sín í
auknum alla svo síðasta ár er með allra mestu aflaárum á
íslandsmiðum. Verðlag á erlendum mörkuðum er gott
hvað varðar flestar sjávarafurðir. Olía, sem er mjög stór
útgjaldaliður fyrir útgerð fer lækkandi á erlendum mörk-
uðum, svo segja má að öil ytri skilyrði séu þessari atvinnu-
grein hagstæð.
Erfiðleikar undanfarinna ára í sjávarútgegi ættu
samkvæmt öllu eðlilegu að vera að baki og betri tími
f'ramundan. Við skulum vona að svo sé, því mikilvægt er
að fyrirtæki í þessari grein fari að styrkjast aftur og fólk
sem þar starfar njóti betri launa.
Hitt er svo annað, að miklar breytingar eru að verða á
íslenskum sjávarútvegi. Breytingar sem vissulega hafa
áhrif á hag fyrirtækjanna. Frysting er að færast út á sjóinn
um borð í fiskiskipin. Ferskur fiskur er í sókn á erlendum
mörkuðum, sem fyrr eða síðar bitnar á hefðbundinni fisk-
vinnslu þó sérstaklega frystingunni. Nauðsynlegt er að
hvert fyrirtæki og hvert byggðarlag aðlagist þessum breyttu
aðstæðum sem fyrst, svo sjávarútvegur verði héreftirsem
hingað til þróttmikil atvinnugrein. Sjávarútvegur er horn-
steinn þess velferðarþjóðfélags sem hér hefur verið að
byggjast upp. Það er því hvergi nauðsynlegra en einmitt
þér, að stöðug þróun og uppbygging eigi sér stað.
J.A.
Álagahvammurinn á Skeggsstöðum.
2 - NORÐURSLÓÐ
Alagastaðir í
Svarfaðardal I
Helgi
Hallgrímsson.
Helgi Hallgrímsson náttúrufræðingur á Akureyri er lesendum Norður-
slóðar af góðu kunnur. í fyrra skrifaði hann mikinn bálk um
vættarstaði í nágrenni Dalvíkur og birti blaðið það í hæfilegum
skömmtum.
Nú hefur Helgi sent okkur aðra syrpu skylda hinni fyrri. En þar sem
vættagreinarnar snerust eðlilega mest um huldufólk og aðrar huldar
vættir fjalla þessar einkum um álög sem hvila á vissum stöðum, en slíkir
staðir kváðu vera sérlega margir hér í Svarfaðardal.
Norðurslóð tekur þakksamlega við þessum efnivið og mun birta í
þessu og 2-3 næstu blöðum. En gefum nú Helga orðið.
Álög eru alþekkt fyrirbæri í
þjóðtrú íslendinga og ýmissa
annarra þjóða. Við þekkjum
þau best úr ævintýrunum.
„Legg ég á og mæli ég um..“ er
setning sem oft kemur fyrir í
þeim. Vissar persónur svo sem
galdrakerlingar og flögð höfðu
þennan hæfileika í ríkum mæli,
svo allt virtist ganga eftir sem
þær sögðu. Einkum stunduðu
þær að breyta mönnum í dýr,
oftast þó tímabundið, og
gjarnan lögðu þær líkn með
þraut með því að leiðbeina um
hvernig menn gætu losnað úr
álögunum.
Álfkonur lögðu einnig nokkra
stund á þessa list og komu oftast
fram sem góðu vættirnar í ævin-
týrunum, en í þjóðsögum
bregður stundum til hins verra,
einnig hjá þeim. Var það algengt
ef þær reiddust mönnum, og
huldufólkið var skapstórt og
vant að virðingu sinni.
Loks eru þess dæmi, að menn
hafi valdið álögum, einkum með
viðeigandi kveðskap (ákvæða-
vísum), en einnig með um-
mælum eða „heitingum“, í
reiðiköstum, eða við aðrar sér-
stakar aðstæður. Á bak við þetta
allt liggur svo ef til vill eldforn
trú á mátt hins talaða orðs, er
sýnir að orðið var upphaflega
eitthvað allt annað og meira, en
það er nú á tímum. (Það er varla
tilviljun, hvað höfundur Háva-
mála leggur mikla áherslu á að
segja mönnum að veraorðvarir).
Sláttubönn
Annars konar álög eru einnig
býsna algeng hér á landi, en það
eru álög sem tengjast ákveðnum
stöðum eða blettum, steinum,
hólum o.s.frv, I álögum þessum
felst oftast einhverskonar bann
við ákveðnum verknaði, þannig
að framkvæmd hans hefur viss
eftirköst, sem líkja má við
refsingu fyrir lagabrot í okkar
mannlega samfélagi. Oftast er
um að ræða bann við heyskap á
staðnum, sláttubann.
Sláttubannblettir eru afar al-
gengir í vissum landshlutum,
svo sem á Norðurlandi vestra og
á Vestur- og Suðurlandi. Þeir
eru einnig tíðir við Eyjafjörð
utanverðan, þ.e. á Siglufirði,
Ólafsfirði og Svarfaðardal, en
hittast varla innar í héraðinu og
vantar nær alveg í Þingeyjar-
sýslum báðum, Á Austurlandi
er líklega fátt af þeim. (Þetta má
ef til vill skýra sem írsk eða
keltnesk þjóðtrúaráhrif, sem
hafa verið sterkust um sunnan-
og vestanvert landið og dreifst
svo þaðan, enda eru sláttubönn
algeng á írlandi enn í dag).
Náskyld sláttubönnum eru
bönn við ýmsum öðrum nytjum,
svo sem hrísrifi, skógarhöggi
eða hvannatekju, og þá eru
veiðibönn einnig nokkuð algeng,
oftast bundin ákveðnum tjörn-
um. Loks eru bönn við grjót-
námi ogjarðraski, haugabrotum
o.fl.
Veðurblettir
Sérstæð eru veðurálögin eða
veðurblettirnir, sem eru líklega
algengasta tegund álagastaða,
og dreifðir um allar sveitir.
Það er trú manna, að sláttur
þessara bletta hafi í för með sér
ákveðna veðurbreytingu, sem er
sérstök fyrir hvern blett, og
getur verið harla mismunandi,
hagstæð eða óhagstæð eftir
atvikum, en með því að velja
blettunum hentugan sláttutíma,
má nota álögin sér í hag, og
þannig geta bændur á vissan
hátt ráðið veðrinu, þar sem
nokkur fjölbreytni er í þessum
ákvæðum, eins og í Svarfaðar-
dal.
Yfirleitt er ekki vitað hvernig
álagablettir eru til komnir, og
fylgir þeim sjaldnast nokkur
saga í þá átt. Þeir eru oft tengdir
huldufólksbústöðum, einkum
sláttubönnin og veiðibönnin, og
kemur þá fram, að huldufólkið
áskilur sér einkarétt til nýtingar
á staðnum, og hefnir fyrir brot á
þeim rétti. Verður þá að líta svo
á, að huldufólkið valdi álög-
unum, enda er það kunnugt að
slíkum hæfileika, eins og getið
var í upphafi.
Brot á álögum bannblettanna
eru oft ekkert gamanspaug. Má
kalla gott ef sá brotlegi sleppur
við smávegis skepnutjón, sem
þó er sem betur fer algengast.
Til er þó Qöldi sagna, um að
álögin hafi hrinið á brota-
manninum sjálfum eða fólki
hans, jafnvel í ættir fram. Af
þessum sökum eru álagablettir
stundum feimnismál og við-
kvæmt til upprifjunar.
Svarfdælsk álög
Þau litlu kynni sem ég hef haft
af svarfdælskri þjóðtrú benda til
að trúin á álagablettina sé þar
enn í fullu gildi, a.m.k. meðal
eldra fólks, og tíðindum mun
það sæta ef menn leika sér að því
að brjóta slík bönn. Ef til vill
hafa þó flestir það viðhorf, að
réttast sé að hætta ekki á neitt
slíkt, og hafa vaðið fyrir neðan
sig í þessu efni. Vanhöld á
skepnum eru nóg samt, þótt
þetta bætist ekki ofan á. Þá er
þess að geta, að sláttubann-
blettir liggja yfirleitt utan túns,
eða eru á stöðum í túni, sem ekki
eru aðgengilegir með vélum. Er
því að jafnaði ekki mikil
freisting að slá þetta bletti nú til
dags.
Hér á eftir verða taldir þeir
álagastaðir í Svarfaðar-
dalshreppi, sem mér er kunnugt
um úr heimildum eða af við-
.tölum við Svarfdælinga heima
fyrir og að heiman. Eflaust hafa
einhverjir þessara staða samt
orðið útundan, og vil ég biðja
þá, sem þess verða vísir, að láta
mig vita af þeim.
(Sleppt er þeim álögum, sem
tengjast því að fornir graf-
haugar séu rofnir, enda eru þau
bæði algeng og þó oftast fremur
óákveðin).
Hvammurinn á
Skeggstöðum
Skeggstaðir eru á Austurkjálk-
anum, milli Hofsár og Hofsár-
kots. Er þar nú lítill eða enginn
búskapur. „Litlu neðar en bær-
inn stendur, myndast djúp
skeifulaga hvilft, allstór, sem
heitir Hvammurinn. Honum
fylgja þau álög, að þegar hann
hefur verið sleginn, koma ævin-
lega óþurrkar. Má eiga það víst,
að erfiðlega gangi að ná upp
þurru heyi þar, og stundum má
segja að það hafi verið ómögu-
legt. Enga sögn muna menn þó í
sambandi við þessi álög.“ (Jóh.
Óli Sæmundsson: Örnefni í
Eyf., 275.)
Umræddur hvammur mun
vera beint niður af bænum, eða
heldur sunnanvert við hann, og
liggur vegurinn nú í gegnum
hann.
r
Alagabollar á
Ytra-Hvarfí
munu vera tveir, samkvæmt
örnefnaskrá Tryggva Jóhannas-
sonar bónda þar, og sláttu-
bönn á þeim báðum. Annar
álagastaðurinn nefnist Þórarins-
bolli, og er hann í laut sem
gengur inn í Álfhólinn, sem er
skammt sunnan og ofan bæjar,
og er talinn mikill huldufólks-
bústaður.
„Þórarinsbolli heitir graslaut
í landi Ytra-Hvarfs, sem talið
var að eigi mætti slá, utan illt af
hlytist. Nafnið mun ekki gamalt
því að það er frá því, að
Þórarinn nokkur hafði þessi
ummæli að engu og sló bollann,
án þess að þess yrði vart að
nokkur bæri útaf hjá honum þar
á eftir. Þetta mun hafa gerst á
19. öld.“ (Jóh. Óli Sæmunds-
son: Örnefnasögur (handrit)).
Hér er álagabletturinn greini-
lega tengdur huldufólksstað, og
líklega þannig til kominn, að
menn hafa veigrað sér við að
heyja í dokkunum, sem ganga
upp í Álfhólinn, þótt þar sé
eflaust grasgefið. Hefur því í
rauninni verið litið á^Álfhólinn
sem álagablett, sbr. Álfhólinn í
Dæli, sem síðar verður getið.
Hinn álagabletturinn í Ytra-
Hvarfslandi, er nefndur Álaga-
bolli í örnefnaskránni og er
hann í hlíðinni út og upp frá
bænum, á svonefndum Miðgils-
hrygg, ekki langt frá norður-
merkjum jarðarinnar. „Heim-
ildamaður sló hann þó einu
sinni, og varð ekki fyrir öðru
tjóni en að brjóta orfið.“ segir í
skránni.
Samkvæmt þessu virðast
álögin á blettunum í Ytra-
Hvarfi, ekki vera mjögalvarlegs
eðlis, en líka getur verið að
skrásetjarinn (Tryggvi) hafi
ekki verið mjög trúaður á þessi
fyrirbæri, og vilja gera fremur
lítið úr þeim.
Álfhóll á Ytra-Hvarfi.