Orð og tunga - 01.06.2016, Side 66

56 Orð og tunga
tvímyndir sýnir okkur þann kraft sem í málinu er fólginn. En á sama
tíma berst málið gegn þeim enda er það óhagkvæmt fyrir málið að
hafa tvö form sömu merkingar / í sama hlutverki eins og minnst var
á í neðanmálsgrein 3.
Hér á undan var minnst á áhrifsútjöfnun. Slík útjöfnun vísar til
þess að hið algenga verði ofan á, t.d. það að sterk sögn verði veik.
Þeg ar hið gagnstæða á við, þegar veik sögn verður sterk, er hins
vegar talað um áhrifsútvíkkun (e. analogical extension) (sbr. Campbell
2013:95). Þegar kvíða varð sterkbeygð fylgdi hún sterkum sögnum af
fyrsta fl okki. Á einfaldan hátt má lýsa þessu svona með hlutfallsjöfnu:
(6) nh. líða þt. leið
nh. kvíða X X = þt. kveið
Þett a skýrir samt ekki hvers vegna breytingin varð, lýsir henni aðeins.
Og mikilvægt er að hafa í huga að ekki var til staðar kerfi sleg þörf sem
kallaði á breyt ingar.
Í fyrsta lögmáli Kuryłowicz25 (1945–1949) (sjá Collinge 1985:249,
Hock 1991:211–212) er rætt um hlutverk rótarinnar. Gert er ráð fyrir
því að í keppni tveggja forma um sama hlutverkið þá verði það form
ofan á sem býr yfi r meiri upplýsingum, það sem sýnir mestan mun,
með öðrum orðum það samsett a. Þett a þýðir að þegar eitt form tekur
við af öðru í sama hlutverki verður samsett a formið ofan á. Jafnframt
þýðir þett a að algengara er að víxl rótarsérhljóða séu tekin upp en að
þau hverfi . Séu þátíðarformin kveið og kvíddi skoðuð í ljósi fyrsta lög-
málsins þá er þátíðin kveið gefi n til kynna á tvo vegu, bæði með end-
ingunni -Ø og með hljóðavíxlum í stofni, þ.e. hljóðskiptum. Á hinn
bóginn táknar kvíddi þátíðina aðeins með sérstöku viðskeyti.
Niðurstaðan og hin fræðilega skilgreining standast á. Í ljósi þess
hvern ig íslenskan hefur þróast er þó ljóst að niðurstaðan kemur á óvart
enda sjaldgæfara að beyging verði fl óknari en hún var áður.26 Og jafn-
framt má hafa í huga að sagnir, sem mynda þátíð með hljóðskiptum,
eru miklu færri en þær sem mynda hana með sérstöku viðskeyti.
Sú niðurstaða er í samræmi við aðra af tilhneigingum Mańczaks
25 Það er fyrst og fremst af gömlum vana að orðið lögmál er notað hér. Enda þótt
lögmál Kuryłowicz standi ekki undir nafni, séu ekki lögmál, breytir það engu um
gildi þeirra séu þau rétt notuð.
26 Um það eru þó fl eiri dæmi í íslensku. Í stigbreytingu lýsingarorða hefur orðum
með innri beygingu fj ölgað aðeins í tímans rás. Dæmi um það er t.d. lýsingarorðið
fullur sem fram á 17. öld stigbreytt ist með -ar- og -ast-, sbr. fullari og fullastur, en er
nú ávallt stigbreytt fyllri, fyllstur. Útkoman hefur m.a. orðið sú að í hugum fl estra
eða allra hefur beygingin fornlegan svip.
tunga_18.indb 56 11.3.2016 14:41:12