Helgarpósturinn - 21.01.1983, Blaðsíða 12

12
Föstudagur 21. janúar 1983
_Helgai —
„posturinn
Hann segist vera „viðloðandi“ Ðagsbrún ennþá, þótt hann hafi látið
af formennsku síðastliðið vor. „Það þýðir ekki að leggjast í bælið,
kominn á þennan aldur. Þá væri maður fljótur að fara.“
Eðvarð Sigurðsson, formaður Dagsbrúnar í 23 ár, býður okkur inn á
skrifstofuna og við setjumst andspænis stóra rauða fánanum með merki
félagsins þar sem stendur: Verkamannafélagið Dagsbrún, stofnað 26.
janúar 1906.
Hann fæddist 18. júlí 1910 að Nýja-Bæ suður í Garði, á heimili
móðurforeldra sinna, en fluttist nokkurra vikna gamall með móður
sinni til Reykjavíkur þar sem faðir hans hafði keypt gamla torfbæinn
Litlu-Brekku á Grímsstaðaholti árið 1906 - sama ár og Dagsbrún var
stofnuð.
Og í þessum litla bæ átti Eðvarð síðan heima lengst af, allt fram til
ársins 1977 og árið eftir varð húsið að víkja fyrir breikkun Suðurgöt-
unnar eftir að hafa staðið um hríð í veginum fyrir þeirri framþróun
umferðarmenningarinnar og blikkbeljurnar urðu að krækja fyrir það á
leið norður Suðurgötu. Kannski er þó réttara að segja, að Litla-Brekka
hafi staðið vörð um fortíð Grímsstaðaholtsins.
Sjálfur er Eðvarð Sigurðsson einn af fáum sem eftir standa af göml-
um forystumönnum verkafólks, sem stofnuðu kommúnistasellu,
slógust við auðvaldið og lögguna, sultu heilu hungri í kreppunni og
neituðu að skríða fyrir erlendum her.
HeigarpOslsvlftiailft:
Eftvarð Signrftssftn
- Yfirgafstu ekki Litlu-Brekkumeðeftirsjá
eftir allan þennan tíma?
„Eftirsjá? Ég veit það nú ekki. Ætli ég hafi
ekki verið þarna mest af þrjósku. Og kannski
líka út af rómantíkog íhaldssemi. Ég hef alla
tíð verið talsvert íhaldssarr.ur!“, svarar
Eðvarð og kveikir sér í pípu. En ég bið hann
að segja frá æskuslóðum sínum þar sem nú
eru Melarnir, Hagarnir og Reykjavíkurflug-
völlur.
Grím sstaðaholtið
var afskekkt
„Petta var ákaflega frjáls vettvangur,
einkanlega fyrir unglinga, og mikið svæði að
fara yfir. Þarna voru bæði sjórinn, fjaran og
Vatnsmýrin, sem var geysilega rík af fugla-
lífi.
Vegur var ekki lagður þarna suðureftir fyrr
en 1920. Þá voru melarnir mikill berangur, og
þegar loftskeytastöðin var byggð, árið 1916,
voru engar stiklur á leiðinni þangað, ekkert
skjól. Þessi vegur hét bara Melavegurinn,
Suðurgata endaði við hornið á Kirkjugarðin-
um. Fálkagatan var aðalgatan á Holtinu, líf-
æðin má segja. Eii hún var ekki byggð sem
gata, var að miklu leyti troðningar þar til um
eða eftir 1920.
Fram að þeim tíma voru líka tiltölulega fá
hús á Grímsstáðaholtinu og þetta var langt
frá bænum, tiltölulega einangrað, en þó sóttu
margir vinnu í bæinn og börnin gengu í Mið-
bæjarbarnaskólann. Þetta var sérstætt samfé-
lag, þarna þekktu allir alla og samgangur var
mikill milli heimila.
Margir voru bæði með búskap og útróðra
og þarna voru nokkrar lendingar eða varir,
aðallega þó Grímsstaðavör. Hún er enn við
lýði, er þar sem nú heitir Ægissíða. Skammt
frá var Garðavör, en þar fyrir austan bæirnir
Þormóðsstaðir og Skildinganes.
Ég byrjaði ákaflega snemma að vinna, ég
held ég hafi ekki verið nema sex eða sjö ára
þegar ég fór fyrst í fiskbreiðslu. Síðan fór ég í
sendiferðir átta ára gamall, fyrst hjá
klæðskeranum Rydelsborg, sem var á Lauga-
vegi 6, en flutti seinna á Laufásveg 25. Eftír
að ég hætti þar hélt ég áfram að vera í sendi-
ferðumhjáklæðskerum, fór í sendiferðir hjá
klæðskerunum G. Bjarnason og Fjeldsted og
var hjá þeim þar til ég fór að vinna verka-
mannavinnu. Það mun hafa verið um 1927
sem ég byrjaði á því, var fyrst á Þormóðsstoð-
um. Þar var þá stór fiskverkunarstöð í eigu
Alliance h.f.“
„Þá fór maður
að hugsa málin“
- Hvenær fórstu að taka þátt í verka-
lýðsbaráttunni?
„Ég komst í snertingu við verkalýðs-
hreyfinguna strax og ég fór að vinna verka-
mannavinnu. Það var þannig á þessum tíma,
að kaupið var lægra í fiskvinnslustöðvunum
en annarsstað: r og það líkaði þeim ekki vel
sem þar unnu. .’að var svo ekki fyrr en 1930
sem það breyttist, að settur var einn taxti yfir
allt. Það ár gekk ég í Dagsbrún og hef verið
þar síðan, og á sama tíma gekk ég í Félag
ungra jafnaðarmanna.
Afskipti mín af verkalýðsmálum byrjuðu
þá strax. Þegar árferðið tók að breytast og
kreppan skall á fór maður náttúrlega að
hugsa málin, og það leiddi til þess að ég gerð-
ist róttæklingur eins og það var kallað þá. Við
stofnuðum með okkur félagsskap nokkrir
unglingar á Holtinu, fyrst út úr Félagi ungra
jafnaðarmanna, en síðan stofnuðum við
kommúnistasellu. Margir okkar urðu síðan
félagar í Félagi ungra kommúnista og Kom-
múnistaflokknum. Það er þarna sem afskipti
mín af verkalýðsmálum eiga upptök sín, og
ég held að það séu ekki margir fundir í Dags-
brún sem hafa fallið niður hjá mér síðan“.
- Kreppuárin. Hvernig upplifðir þú þau?
„Ég upplifði kreppuárin eins og flestir
vinnandi menn í Reykjavík. Þetta voru
hörmuleg ár, atvinnuleysið gífurlegt, og eftir
að hafa reynt það sjálfur tel ég það eitt al-
mesta böl sem yfir alþýðuna getur komið. Á
þessum tíma voru engar atvinnuleysistrygg-
ingar og ekki um neitt annað að ræða en
atvinnubótavinnu og ígrip í.annarri vinnu.
Eða beinlínis sveitarstyrkinn, sem. allir
reyndu að forðast í lengstu lög.
Á þessum árum var ég orðinn vel virkur í
verkalýðsbaráttunni, og þá voru hér eins og
kunnugt er æði mikil stéttaátök, og það kom
oft til átaka. Þar ber hæst 9. nóvember 1932,
slaginn við Góötemplarahúsið, þar sem ég
var þátttakandi.
Handtökur og
fangelsanir
En um áramótin 1931-’32, urðu átök við
Góðtemplarahúsið sem leiddu til þess að
menn voru handteknir og fangelsaðir. Eins
urðu átök 7. júlí ’32. Eftir það voru æði mikil
fundahöld, margir útifundir, og nokkur átök
af og til. 9. nóvember lá svo fyrir bæjarstjórn-
inni krafa frá verkalýðsfélögunum og atvinn-
uleysingjum um að fjölgað yrði í atvinnubót-
avinnunni. En fyrir fundinum lá líka tillaga
um að Iækka kaupið, sem þá var 1.36 krónur
á tímann. Það átti að fara niður í krónu. Við
vissum að hjá atvinnurekendum voru uppi
áætlanir um að fá kaupið niður, og þessi
bæjarstjórnarfundur var einskonar general-
prufa, það átti að láta bæjarstjórnina ríða á
vaðið. Þetta endaði eins og menn vita með
átökum, Gúttóslagnum. Lögreglan var gjör-
sigruð og bæjarstjórnarfundurinn leystist
upp. Síðan var aftur haldinn fundur morgun-
inn eftir þar sem var fallið frá kauplækkunar-
kröfunni, og upp úr því var fjölgað í atvinnu-
bótavinnunni“.
- Lentir þú ekki sjálfur í átökum við
lögregluna?
Eðvarð brosir og vill lítið gera úr þætti
sínum í slagsmálum kreppuáranna.
„Ég hef nú aldrei verið slagsmálahundur.
Þó kom það fyrir að ég lenti í slagsmálum, og
við skulum segja að ég eigi mínar minjar.
Menn hirtu lögreglukylfur og lögreglumerki.
Hinsvegar var ég aldrei'handtekinn í þessum
átökum. Ég kalla það ekki handtöku þótt ég
hafi stundum verið færður inn á stöðina til
yfirheyrslu".
Kommúnistar
og nasistar
- Hvernig var að vera „kommi“ á þessum
árum?
„Afstaða fólks var misjöfn eins og hún hef-
ur alltaf verið. En við sem vorum fremstir í
flokki guldum þess fyrst og fremst á þann
hátt, að við vorum útilokaðir frá vinnu.
Á þessum árum voru ákaflega skörp skil í
þjóðfélaginu. Annars vegar Kommúnista-
flokkur íslands, sem var driffjöðrin í atvinn-
uleysisbaráttunni, en á hinum kantinum bar
mest á þjóðernissinnum eða nasistum, og það
lenti nokkrum sinnum í handalögmáli milli
þessara hópa. Við í Kommúnistaflokknum
náðum verulegri fótfestu í verkalýðsfélögun-
um. Þó ekki á þann veg að við hefðum stjórn-
artaumana. En fylgi verkamannanna við bar-
áttu okkar jókst verulega, og uppúr 1935 var
mikil samstaða um kjörorð kommúnista,
bæði í verkalýðsbaráttunni og hinni pólit-
ísku. Kjörorðið fólst í samfylkingarbaráttu,
sem einkum beindist að því að Kommúnist-
aflokkurinn og Alþýðuflokkurinn ættu að
taka höndum saman í þessum stéttaátökum,
og það var beinlínis sett á stefnuskrá að sam-
eina þessa flokka.
Þá voru Alþýðuflokkurinn og Alþýðusam-
bandið skipulagsleg heild og aðrir en Al-
þýðuflokksmenn gátu ekki komist til trún-
aðarstarfa í Alþýðusambandinu.
Sameiningin
Allt hafði þetta býsna mikil áhrif bæði á
hina faglegu og pólitísku baráttu, og gerði
það að verkum að Héðinn Valdimarsson,
sem þá var aðalforingi Alþýðuflokksins og
formaður Dagsbrúnar, flutti tillögu á Dags-
brúnarfundi um að Kommúnistaflokkur Is-
lands og Alþýðuflokkurinn tækju upp við-
ræður með það fyrir augum að sameina
flokkana í einn alþýðuflokk - með litlum staf.
Nafnið var ekki ákveðið. Þessar tilraunir
urðu ekki að veruleika, en hinsvegar var
stofnaður haustið 1938 Sameiningarflokkur
alþýðu, Sósíalistaflokkurinn, með samruna
vinstri arms Alþýðuflokksins, undir forystu
Héðins, og Kommúnistaflokksins.
Með stofnun Sósíalistaflokksins gjör-
breyttust styrkleikahlutföllin í verkalýðs-
hreyfingunni, því langsamlega flestir þeirra
sem Héðni fylgdu voru í verkalýðshreyfing-
unni“.
- Hvað er af þínum eigin högum á þessum
árum að segja?
„Líf mitt samtvinnast svo mikið verka-
Iýðsbaráttunni, að það er erfitt að greina á
milli.
Ég vann hér í Reykjavík alla tíð sem verka-
maður þótt stopult væri um vinnu þessi ár.
Fljótlega fór ég að vinna nokkuð í járn-
iðnaðinum, var af og til í Stálsmiðjunni. Tvö
sumur, 1938 og ’39, var ég í síldarvinnu
norður á Siglufirði og reyndar hluta sumars-
ins 1933. Það má segja að maður hafi haft
sæmilegt uppúr sér, en þetta var stutt tímabil
hverju sinni, tveir eða þrír mánuðir. Síðan
breyttist þetta náttúrlega allt saman með her-
námi landsins. Herinn tók strax til sín hundr-
uð manna í atvinnu hér í Reykjavík og
atvinnuleysið hvarf. Það þrúgaði nú ekki
Iengur verkalýðinn, svo hann gat rétt úr sér
og hugsað sér til hreyfings. Atvinnuleysið
gerði það að verkum að það var erfitt um vik
með kaupgjaldsbaráttu, enda má segja, að
framundir stríð hafi kaupmáttur tíma-
kaupsins verið býsna mikill og hafði farið
vaxandi. En það var útaf fyrir sig ekki nægj-
anlegt. Til þess að geta lifað urðu menn að
hafa vinnu.
Á stríðsárunum fór verkalýðsbaráttan að
þróast í takt við aðstæðurnar í þjóðfélaginu,
aukna vinnu og þensiu. Verðbólgan eða dýr-
tíðin, einsog það hét þá, fór að segja til sín.
Svo gerðist það í fyrsta sinn árið 1940, að
ríkisvaldið greip inn í kjarabaráttuna. Þá
voru sett svonefnd gengislög og kaupgjaldið
jafnframt sett fast. Að vísu voru ákveðnar
smávegis bætur á kaupið, en engan veginn í
takt við verðhækkanirnar, þannig að
kaupgetan var ekki mikil. Bannið við
kauphækkunum rann út í lok ársins, og þá
vorum við þeir róttæku farnir að hafa tölu-
vert að segja í Dagsbrún. Að tillögu okkar
var ákveðið að fara í verkfall 1. janúar 1941.
Stjórn Dagsbrúnar með Sigurð Halldórsson
sem formann var mótfallinn verkfallinu, en
það var samþykkt á fjölmennum félagsfundi
með miklum meirihluta. Verkfallið varð al-
gjört nema að því leytinu, að hernum tókst að
skipa upp vörum til hersins.
Breska hernum
storkað
En við gáfum út dreifibréf sem var dreift
meðal hermannanna. Þar voru þeir hvattir til
þess að taka ekki upp vinnu verkamannanna
sem voru í verkfalli. Það var beinlínis skorað
á þá að hlýðnast ekki skipunum yfirboðara
sinna.
Út af þessu varð svo heilmikið fjaðrafok,
sem leiddi til þess að breski herinn lét hand-
taka fjóra menn. Meðal þeirra var ég, en
hinir voru þeir Ásgeir Pétursson, Eggert Þor-
björnsson og Hallgrímur Hallgrímsson sem
nefndur var Spánarfari eftir að hann tók þátt í
Spánarstríðinu 1937.
Við vorum fluttir í fangelsi hersins á
Kirkjusandi þar sem við vorum við illa vist og
lentum í ströngum yfirheyrslum.
Þeim þótti það nefnilega sýnt, að Breti
hefði skrifað dreifibréfið og vildu fá að vita
hver það var. En náttúrlega komust Bretarn-
ir ekki neitt með okkur, þótt þeir hótuðu því,
að sprengjurnar í London skyldu fá okkur til
að tala. Við sögðum aldrei neitt, og ég ætla
ekki að skýra frá því meðan ég lifi hver skrif-
aði bréfið. Eftir viku var okkur skyndilega
skipað að raka okkur og þvo, sem við höfðum
ekki fengið að gera fram að þessu. Við áttum
ekki von á öðru en að við yrðum fluttir um
borð í breskt skip eins og hótað hafði verið.
En það kom í Ijós að það átti að afhenda
okkur íslenskum yfirvöldum, og við vorum
fluttir í tugthúsið við Skólavörðustíg 9. Það
þótti okkur vera einsog að komast á fínt hó-
tel, svo mikil voru viðbrigðin!
Við vorum mánuð í tugthúsinu meðan við
biðum eftir að íslenskir dómstólar fengju
niðurstöðu í málinu. Loksdæmdi Hæstiréttur
migogÁsgeir í fjögurra mánaða fangelsi en
hina tvo í fimmtán mánuði. Við Ásgeir
tókum dóma okkar út á Litla-Hrauni, en hin-
um voru gefnar upp sakir að nokkru leyti
skömmu eftir að Þjóðverjar réðust inn í So-
vétríkin um mitt ár 1941.
En það er af verkfallinu að segja, að þegar
búið var að fangelsa okkur var það orðið
forystulítið og eins og ég sagði var stjórn
Dagsbrúnar alla tíð á móti því. Þessu lyktaði
því á þann veg, að sáttasemjari lagði fram
tillögu um nánast óbreytta samninga. Þessi
tillaga var lögð undir allsherjar atkvæða-
greiðslu og samþykkt með naumum meiri-
hluta.
Verkfallinu var þar með aflýst. En síðan
gerðist það í janúar sama ár, þegar stjórnar-
kjör fór fram í Dagsbrún, að Héðinn Valdi-
marsson varð formaður að nýju, þá í banda-
lagi við Sjálfstæðismenn. Árið eftir fór fram
nýtt stjórnarkjör og þá kom til valda í fé-
laginu svokölluð einingarstjórn verkamanna,
undir stjórn Sigurðar Guðnasonar. Þá náðu
saman róttækir menn og Alþýðuflokksmenn
í félaginu, en Héðinn var felldur og kom ekki
síðan við sögu í stjórn þess.
Það er freistandi að fara nokkrum orðum
um Héðin. Ég kynntist honum hvorttveggja
sem öflugum andstæðingi og samstarfsmanni
og hef ekkert nema gott um hann að segja.
Það var alltaf gott á milli okkar“.
Langur mánuður
Það er ekki ofsögum sagt, að líf og starf
Eðvarðs Sigurðssonar er svo samtvinnað
verkalýðsbaráttunni, og sérstaklega Dags-
brún, að þar verður ekki skilið á milli. Þegar
hér er komið sögu hafði hann í mörg ár ýmist
unnið í Stálsmiðjunni eða Héðni, en árið
1942 markaði tímamót í ævi hans.
Þá var hann í fyrsta sinn kjörinn í stjórn
Dagsbrúnar, og tveimur árum seinna varð
hann ritari stjórnarinnar. Því starfi gegndi
hann óslitið til ársins 1961, þegar hann tók
við formennsku af Hannesi M. Stephensen.
Haustið 1944 tók hann líka að sér að vera
starfsmaður Dagsbrúnar í einn mánuð, en sá
mánuður varð langur. Eðvarð var launaður
starfsmaður félagsins allt til 1959 þegar hann
tók sæti á Alþingi fyrir Alþýðubandalagið.
„Þá hætti ég að taka laun hjá Dagsbrún. Ég
hef alltaf verið á móti margföldum launum",
segir Eðvarð.
En á sama tíma og Eðvarð fór inn í stjórn
Dagsbrúnar setti ríkisstjórn Ólafs Thors ný
lög um efnahagsmál, sem fengu strax nafnið
„þrælalögin". Ástæðan var sú, að með þeim
voru allar kauphækkanir bannaðar, og jafn-
framt því voru verkföll bönnuð, að viðlagðri
refsingu.
„Eftir þetta komu til nýjar baráttu-
aðferðir“, heldur Eðvarð áfram.
„Við gátum ekki staðið fyrir verkföllum á
löglegan hátt og því var gripið til þess sem
nefnt var skæruhernaður. Það var í því fólgið,
að menn bundust hópsamtökum á vinnustöð-
um og gerðu verkföll. Þetta var sérstaklega
áberandi við höfnina, en Eimskipafélagið var
langstærsti vinnuveitandinn innan Vinnu-
veitendasambandsins, sem Eggert Claessen
var þá framkvæmdastjóri fyrir.
Svartur listi
Sem dæmi um viðbrögð sambandsins má
nefna, að það gaf út svartan lista yfir rösklega
300 verkamenn sem unnu hjá Eimskip og
höfðu lagt niður vinnu, og öllum öðrum
atvinnurekendum innan Vinnuveitendasam-
bandsins var bannað að taka þá í vinnu.
Þannig tókst verkamönnum á fjölda vinn-
ustaða að ná fram kauphækkun. Jafnframt
leitaði stjórn Dagsbrúnar eftir viðræðum við
Vinnuveitendasambandið. Nokkrir fundir
voru haldnir, en öllu lauk þessu með því að
samningar tókust 22. ágúst 1942 fyrir milli-
göngu ríkissáttasemjara, sem þá var Björn
Þórðarson lögmaður.
Þessir samningar eru með þeim merkustu í
sögu félagsins. Helstu breytingarnar voru
þær, að vinnudagurinn byrjaði eftir það
klukkan átta á morgnana í stað sjö og dag-
vinnunni lauk klukkan fimm í stað sex. Þar
með var átta stunda vinnudagur kominn í
samninga. Þá var líka samið um 50% álag á
eftirvinnukaup og 100% álag á næturvinnu,
og dagvinnukaupið hækkað nokkuð þrátt
fyrir styttingu vinnutímans um tvær stundir.