Tíminn - 17.07.1931, Blaðsíða 3

TÍMINN
3
og' starfsaðferðir. Við það hefir
komizt á meij'i festa og hag'kvæm-
ara skipulag, einkum á þeim svið-
um, þar sem efnaleg afkoma fé-
lagsmanna er aðalviðfangsefnið,
svo sem er í verzlunar- og bún-
aðarmálum. Jafnframt þeirri
þjóðarreynslu, sem hefir staðfest
tliverurétt og mikilvægi búnaðar-
félaga og kaupfélaga hefir komið
fram hliðstæð sönnun fyrir gildi
þess félagsskapar, sem í aldar-
fjórðung hefir verið kenndur við
imgmenni Islands.
Hér er ekki hugsað til þess að
rekja það mál nánar í heild sinni.
Verður að nægja sú fúllyrðing,
að mörg merkustu þjóðmálin, sem
verið er að koma í framkvæmd á
þessum allra síðustu árum, eru
sprottin af brennanda áhuga
þeirra manna, sem voru frumherj-
ar ungmennafélaganna fyrir
nærri tveim tugum ára. Kjarkur
þessara manna og tryggð við
hugsjónir æskunnar enn í dag er
fyllsta sönnunin fyrir gildi félags-
skai>arins.
Eitt glöggasta einkennið á
þeirri félagsstarfsemi er, að fjöl-
breytni hefir verið og hlýtur að
verða styrkur ungmennfélaganna
eða veita eftir þvi hvernig á er
haldið. En fábreytni og formfesta
mundi ekki eiga við það hlutverk,
að fjörga sífelt í hinum fámennu
sveitum, vera athvarf æskunnar
og laga sig eftir því lögmáli, að
næstum engar tvær sveitir á öllu
Islandi eru nákvæmlega eins, enn
sem komið er, að ytra formi né
upplagi fólksins. 0g svo er eitt
enn, sem miklu skiptir. Fjöl-
breytnin ætti jafnan að hafa svig-
rúm fyrir efling þess, sem frum-
legt er hjá hverjum einstaklingi,
því það er oft bezta tillagið, sem
liver og einn getur greitt félags-
heildinni.
Ég hefi oft haft ánægju af
því að lesa skýrslur og frásagnir
ungmennafélaganna um störf
þeirra, hversu þau hafa verið fjöl-
breytt og það jafnvel þótt þau
hafi starfað í afskekktum sveit-
um.
Vegna þess að ég veit að svo er
um fleiri, ætla ég að segja frá
starfsemi félags eins, sem vinnur
hefir verið hér, er fyrst og
fremst húsagerð. Hefir verfð
haldið áfram innréttingu hælis-
ins, aðallega í fyrravetur, og
er henni nú lokið á 1. hæð. Hafa
þar bæzt við klefar fyrir 7 fanga,
svo að nú eru klefar til handa
17 föngum, en ef salurinn væri
tekinn fyrir svefnhús, mætti
koma hér fyrir 25 föngum. Mið-
stöð, sem nægir fyrir allt húsið,
hefir verið sett í það til viðbótar
þeirri litlu, sem fyrir var, og eru
nú tveir katlar til kyndingar, sem
er mjög hentugt, vegna þess að
mjög er misjafnt, hve mikið þarf
að hita af húsinu, og má nota
þá til skiítis. Vatnsleiðslur og
skólpleiðslur hafa einnig verið
settar í allt húsið, og þvottahús
og þurkrúm á loftið, en í þvotta-
húsið, sem var í kjallaranum hafa
verið látnir skápar, einn fyrir
hvern fanga, til að geyma vinnu-
föt þeirra í. Var loftið sumt
þiljað, sumt steypt, og stigar
steyptir af efri hæð upp á loftið.
Á efri hæð hafa verið látnir ofn-
ar i 4 herbergi, þar á meðal í
stofu, sem notuð er fyrir smíða-
hús. Baðhús og vatnssalerni hef-
ir einnig verið gert 1 húsinu og
safnþró í hrauninu fyrir austan
húsið og lagðar pípur frá húsinu
og í hana. Nálægt aðalhúsinu
hefir einnig verið byggt vöru-
geymsluhús og bílaskúr, eldivið-
arhús, alifuglahús og íbúðarhús
handa forstöðumanni. Heima á
Litla-Hrauni hafa verið hresst við
gömul hús, hlaða, fjós og hest-
hús, og eru þá húseignir hælis-
ins, eins og þær eru nú taldar.
Af jarðabótum hefir aðallega
verið unnið að girðingum og
kartöflugörðum. Er jörðin, Litla-
Hraun, sem liggur í fleiri spild-
í sama anda, en hefir þó allt fram
að þessu ekki getað talizt til ung-
mennafélaganna, þrátt fyrir alla
þeirra fjölbreytni.
Félag þetta er í Eiðaþinghá i
Fljótsdalshéraði og heitir Sam-
virkjafélag Eiðaþinghár. I nafn-
inu felst forsaga félagsins og
skal hún sögð í aðalatriðum.
Á fyrstu blómaárum ung-
mennafélaganna var eitt; slíkt fé-
lag í Eiðaþinghá. Það vann að
mörgum góðum verkefnum. Eitt
þeirra, sem um langan aldur
mun geyma lifandi heimildir um
störf þess, er. skógurinn í Eiða-
hólma. Það „hjó til lífs“ eins og
stórskáld hefir komist að orði um
frægan listamann.
Það hóf ræktun á niðurníddu
þrældómskjarri frá síðustu
mannsöldrum, þar sem voru einu
augsýnilegu leifar hins mikla
Eiðaskógar, sem um getur fyrst
í Fljótsdælu, en síðar í ýmsum
heimildum fram á síðustu öld.
Starfandi félagar höfðust við í
tjaldi úti í hólmanum dögum
saman, ruddu samkomurjóður og
og gangstigu gegnum kjarrið,
grisjuðu, sniðu til lífvænstu tein-
ungana og gróðursettu ungar
plöntur. Af þessum aðfluttu
plöntum ber nú mest á furu- og
greniröðunum meðfram gangstíg-
unum. Það er eins og þær boði
nýja trú öllum þeim, sem í hólm-
ann koma, ekki sízt, þegar þær
bera merki vorsins einar sér yfir
vetrarmj öllinni. En bjarkimar
eru líka orðnar allt aðrar. Tein-
réttar og vöxtulegar nálgast þær
nú tvítugsaldurinn frá því þær
máttu fyrst dreyma um nýtt líf
þai- sem réttlætið mundi búa.
Og í skjóli hins sterka og há-
vaxna gróðurs þróast ríkulegt
blómskrúð og allmikið fuglalíf,
svo langferðamenn bera nú saman
jænnan stað og Slútnes í Mý-
vatni, þótt ólík séu vötnin.
Síðan stofnaður var alþýðu-
skóli á Eiðum, hafa árleg vormót
Eiðanemenda verið haldin þar.
Vegna alls þessa er Eiðahólminn
dýrmætásta eign skólans.
En svo einkennilega vildi til að
um sömu mundir og breyting-
arnar urðu á Eiðaskóla var
um sundurskomum með vegi,
nú að mestu girt með mjög vand-
aðri girðingu. Eru girðino-ar alls
4 km. sumt gaddavn-sgirðing,
sumt vírnetsgirðing með 2 str.
af gaddavír yfir. Kartöfluræktin
er komin það á veg, að uppskeran
var í haust 146 tunnur. Bæði
sumrin sem hælið hefir starfað,
hefir verið unnið að fiskverkun
og var þurkvöllur sá, er fyrir
var, stækkaður í vor. Heyjað var
á jörðinni Litla-Hrauni í sumar
og víðai'. Vegavinnu hefir hælið
haft með höndum á fjórum stöð-
um. Á einum staðnum 6 manna
flokk með tveim bílum í 10
vikur síðastliðið sumar. Auk
þessa hefii' verið unnið ýmislegt
fleira, t. d. smíði húsmuna o.
s. frv.
En fangarnir hafa ekki unnið
þetta einir. Aðrir menn verða að
vinna með þeim, enda þarf sér-
kunnáttu til margs, sem unnið
hefir verið, t. d. smíða, bílstjórn
o. fl. Á vinnuhælum erlendis
fylgja vanalega 2 til 3 menn
hverjum 20 manna vinnuflokki,
1 til að stjórna verkinu og 1 til
2 vopnaðir varðmenn. Hér eru að
vísu engir slíkir varðmenn, en
nauðsynlegt er að aðrir menn séu
jafnan í verki með föngunum,
vinna þeir þá verk vai'ðmann-
anna jafnframt vinnu verkstjóra.
Einna mestu erfiðleikarnir við
rekstur hælisins er, hve fáár fang-
arnir hafa verið, og þó einkum
það, að þeir hafa oftast Verið
færri á sumrin en á veturna. Ef
til vill er það hagur fyrir þjóð-
arheildina,- en þá verður að taka
tillit til þess þegar athugaður er
rekstrarkostnaður hælisins. Marg-
ir fanganna eru dæmdir hingað
um stuttan tíma. Eru þeir því
blómaskeið þessa félags á enda
runnið og litlu síðar lagðist fé-
lagið niður. Unga fólkið sem vem
ið hafði líf og sál félagsins var
ýmist flutt úr sveitinni eða tekið
við svo erfiðum bústörfum að
tími vannst ekki til sameigin-
legra félagsstarfa. Nú liðu nokk-
ur ár og ekkert allsherjarfélag
tengdi saman íbúa sveitarinnar
umhverfis Eiðaskóla. En oft bar
það við, þar sem tveir eða fleiri
sveitarmenn voni saman komnir,
að á þessi mál var minnst. Og
upp af slíkum hugsunum og við-
ræðum spratt nýr félagsskapur
fyrir Eiðaþinghárbúa árið 1926.
En aðstaðan var nokkuð einstök.
Þá var svo fátt af ungu fólki í
sveitinni að engin tiltök voru að
það gæti byrjað eitt síns liðs. Á
flestum bæjum voru einyrkjar
— hjónin með ung eða að eins
stálpuð börn.
Þessi breytta aðstaða skapaði
hinu veranda félagi nýtt sjónar-
mið. Allir sveitarbúar skyldu
ganga í eitt félag, hvað sem elli
og æsku leið. Breyttur aldarandi
hafði sópað verkafólkinu burt úr
sveitunum. Nú þurftu hinir fáu
sem eftir voru að starfa þéttar
saman og sigrast á fásinninu með
meiri samvinnu en reynt hafði
verið til nokkru sinni fyr. Skipa
skyldi sér í harðsnúinni fylkingu
um brýnustu viðfangsefnin, þau
sem vanrækt höfðu verið í marg-
ar aldir, meðal fólkið var nógu
mai-gt á sveitabæjunum til þess
að vinna varanleg afreksverk, en
meðan kröfur nútímans voru ekki
vaknaðai' og þekking hans ekki
orðin til.
Atvik þau, sem nú hefir verið
getið um, urðu til þess að hvort-
tveggja fékk sérkennilegan blæ,
heiti félagsins og fyrirkomulag.
I þessum fyrstu samtökum voru
einkum bændur og flestir þeirra
einyrkjar.
Nú vill svo til að enn eru
óbreytt ýms orð og orðtök í
mæltu máli á Austurlandi allt úr
fornöld fram, hin sömu og breyzt
hafa annarsstaðar á landinu eða
horfið. Svo er um orðið einyrki.
Þar er enn sagt einvirki. Þótti þá
flestum við eiga, er sú tillaga
oft að koma og fara, og veldur
það því, að hér verður allt annar
bragur á vinnubrögðum en á
heimilum, þar sem hver maður
er við sitt vei'k um lengri tíma,
eða í fangelsum og á vinnuhæl-
um, þar sem hver fangi er árum
saman.
Eignir hælisins hafa kostað
sem hér segir:
Aðalhúsið með endurbótum,
safnþró og brunni.. 110,000,00
íbúðarhús forst.m. . . 24,000,00
Önnur hús............. 7,000,00
Jörðin Litla-Hraun
með endurbótum og
skepnum............ 26,000,00
Áhöld öll úti og inni,
þai' með bílar (4)
og trésm.verkfæri .. 26,000,00
Samtals 193,000,00
Reksturskostnaður var árið
1929 um 8000 kr. fram yfir tekj-
ur, en með því voru ekki reikn-
aðar rentur af höfuðstólnum né
verðrýrnun á húseignum.
Það er ljóst, að fangahæli, sem
ætlað ei' að reka margskonar
starfsemi, er dýrara að stofni,
en fangelsi, sem aðeins á að
geyma fangana innan veggja.
En fangahæli varð ríkið að reisa,
því að hegningarhúsið í Reykja-
vík var of lítið, og með þeirri
skipun, sem hér er gjörð á þess-
um málurn, er stefnt í þá átt,
að nota vinnukraft fanganna,
jafnframt því að leitast er við
að betra þá með áhrifamesta
meðalinu, sem til er í því efni,
vinnunni.
En nú mun spurt verða: Hefir
hælisvistin hér nokkur bætandi
áhrið á fangana? Þeirri spurn-
kom fram, að félagið skyldi heita |
Samvirkjafélag. Mesta þörf og ,
einhver helgasta skylda einvirkj-
anna er að hugsa og vinna sam-
an.
En þá voru þeir orðnir sam-
virkjar. Það hlutu og allir aðrir
að verða sem veittu félaginu lið-
sinni, þótt ekki væru einvirkjar
í orðsins þrengstu merkingu. I
heitinu sjálfu, Samvirkjafélag
Eiðaþinghár, kemur skýrt fram
tilgangurinn, en þó nánai* í þess-
um tveim fyrstu greinum í regl-
um félagsins:
1. gr. Tilgangur félagsins er að
efla samhug og samvinnu meðal
sveitarbúa og styðja verklegar
framkvæmdir.
2. gr. Tilgangi sínum hyggst
félagið að ná með því að stofna
umbótasjóð fyrir sveitina og með
því að koma í framkvæmd þeim
sameiginlegu áhuga- og nauð-
synjamálum, sem félagsmenn
setja á stefnuskrá, er samin sé
á fyrsta aðalfundi félagsins og
síðan endurskoðuð þriðja hvert
ár.
Reglur félagsins og fyrstu
stefnuskrá má sjá á prenti í 20.
árg. Samvinnunnar I. hefti. Lög,
reglur og stefnuski'ár, út af fyr-
ír sig, eru oft í vitund almenn-
ings bókstafir litlu lífi gæddir.
En ef slíkt er í fullu samræmi
við lífsins lög, þá kemur annað
fram, svo sem íslenzka þjóðin
hefir sýnt í þúsund ár, og þess
minntist hún í sumar sem leið,
svo mikill hluti hins menntaða
heims veitti eftirtekt og viður-
kenningu, þótt fámennust sé hún
meðal þjóðanna. En það sem
gildir fyrir þjóð í stórum stíl,
gildir fyrir hin minnstu félög að
sínu leyti.
Sam virk j aíélagið hefir farið
eftir sínum reglum og sinni fá-
orðu stefnuskrá.
Það stofnaði Umbótasjóð Eiða-
þinghár, sem á þessum fjórum
árum hefir veitt 8 bændum lán
með 4% vöxtum til túngirðinga
og nýræktar. Það hefir komið
upp skrúðgörðum á 5 bæjum.
En þetta atriði er í rauninni
meira er. íelst í tölunni 5. Það
vantar ekki nema herzlumuninn
ingu er erfitt að svara, því að
erfitt er að ráða í hug fang-
anna, eins og annara manna. En
fullyrða má, að fangamir hafi
með fáum undantekningum farið
svo af hælinu, að þeir hafi hvorki
borið kala í brjósti til þjóðfé-
lagsins fyrir meðferð á sér þar,
né hefndarhug til manna fyrir
að vera sviftir frelsi. Þeir standa
að mörgu leyti betur að vígi,
þegai' þeir losna þaðan, en fang-
ar, sem sleppt er úr erlendum
fangelsum. Reynslan hefir sýnt,
að þeim verður vel til vinnu, og
sumir fengið vinnu beinlínis af
því að þeir höfðu verið þar, enda
er í mörgum þeirra, einkum hafi
þeir verið þar lengi, mikill vinnu-
hugur, þegar þeir losna. Sumir,
sem voru óvanir vinnu, þegar þeir (
komu á mælið, hafa stælt líkam-
ann við vinnunna þar og þess
vegna orðið færaiá til lífsbarátt-
unnar eftir veruna. Sumum, sem
heilsuveilir voru, er þeir komu
þangað, hefir batnað að meini
eða minna leyti við veruna þar,
og þess eru einnig dæmi, að
menn, sem taldir voru glataðir
menn og áttu sér lítillar uppreisn-
j ar von, hafi rétt sig svo við, að
j þeir virðast nú alstaðar dugandi
j verkamenn. En hins skal líka
| geta, að frá hælinu hafa fangar
farið engu betri eftir veruna en
þegar þeir komu. Eru það eyði-
lagðir drykkjumenn, sem þyrftu
að vera árum saman á slíku hæli
ef nokkur árangur ætti að sjást.
Ef vinnuhælið á að vera and-
legt og líkamlegt heilsuhæli fyrir
fangana, heilsuhæli, sem geri lík-
ama þeirra hæfari til viimu og
sál þerra sterkari, þá er með öllu
gagnslaust að setja þangað menn,
sem eru hálf- eða aleyðilagðir af
til þess að skníðgarður komist
upp heima við hvern bæ í sveit-
inni, svo hefir áhugi manna auk-
ist við að sjá trén og blómin vaxa
í hinum ungu görðum. Alstaðar
batnar líka árlega með bættum
samgöngum. Enn er ótalin sú
mikla gifta Austurlands, að eiga
tvö frumskilyrði fyrir skjótri
útbreiðslu þessa mikla menning-
arauka. Annað er hagstæð veðr-
átta fyrir öran og þróttmikinn
trjávöxt, en hitt eru skógarleif-
arnar fornu til og frá og þó
einkum Hallormsstaðaskógur, þar
sem nú er unnið jöfnum höndum
að friðun og ræktun.
Það var ekki laust við að ég
kenndi í brjósti um veiklulega
trjágróðurinn hérna í Reykjavík,
þegar ég kom hingað í vor, og
bar hann saman við ungbjark-
irnar sem Samvirkjafélagsmemx
fá úr Hallormsstaðaskógi, og
sem bæta við sig allt að hálfs
metra löngum . árssprotum eftir
tveggja ára dvöl i nýja heixn-
kynninu.
Áður minntist ég á starf ung-
mennafélagsins í Eiðahólma.
Samvirkjafélagið hefir einnig
hugsað um Eiða.
Það hefir breytt hinum full-
notaða kirkjugarði á Eiðum í
skrúðreit. Á fyrsta starfsvori
sínu gróðursettu félagsmenn
nokkra tugi af Hallormsstaða-
björkum, auk annara trjáa og
blóma i Eiðakirkjugai'ði, sem
var áður vallgr^inn með gleymd-
um leiðum.
Eftir fjögra ára þróun þess-
ara bjarka má vænta þess, að
þæ r vaxi með tímanum í jafn-
hæð við kirkju sína eins og hin
frægu reynitré Tryggva Gunn-
arssonar norður í Laufási, sem
r.ú breiða sitt fagurlim hvert
sumar yfir leiðum nokkurra
hinna merkustu Islendinga, sem
uppi voru á nítjándu öld.
Auk þessara verklegu fram-
kvæmda, sem lengi munu sjást
merki til í sveitinni umhverfis
Eiðaskólann, hefir félagið nokkr-
um sinnum gert einstökum
mönnum fjárhagslegan greiða
með samhjálp sinni. Svarar það
til þess sem góður nágranni ger-
slæpingshæli til mjög stuttrar
dvalar. 6 til 12 mánuðir er hið
stytzta, sem talið er byrjandi með
við slíka menn erlendis, og hér
mun það ekki síður gilda. Það er
líka miklu vænlegra til árangurs,
að fá manninn einu sinni til lengri
dvalar, heldur en að fá hann oft
til stuttrar dvalar í hvert sinn.
En jafnframt ætti að leyfast í
lögum um slæpingja, að láta þá
lausa til reynslu áður en hinn
upphaflega ákveðni tími væri út-
runninn, ef ætla mætti að fanginn
breytti um lífemi. 48. og 51. gr.
fátækralaganna þyrfti þessvegna
að breyta, sömuleiðis 9. gr. laga
frá 7. maí 1928 um breytingar á
hegningarlögunum. En það er nú
raunar svo margt í hegningarlög-
unum, sem þyrfti að breyta, enda
er verið að undirbúa breytingu á
þeim.
Um hinn óbeina hagnað af
vinnuhælinu verður ekki dæmt.
En einhver mun hann vera. Þess
eru allmörg dæmi, að menn, sem
þrjózkast hafa við að gjalda með
börnum sínum, hafa látið undan
af ótta við að verða settir á „leti-
garðinn“.
Það mun vera einróma skoðun
manna, að þessa hælis hafi verið
mikil þörf, og að með stofnun
þess hafi verið stigið spor í menn-
ingar- og mannúðarátt. Og ekki
ætti það að breyta þeirri skoðun,
að telja má víst, að þetta hæli sé
að mörgu leyti í anda þeirra
manna, sem framast sjá í þess-
um efnum.
----o----