Tíminn - 26.07.1968, Blaðsíða 6

*
TIMINN FÖSTUDAGUR 26. júlí 1968.
MINNING
Jónas Jónsson frá Hrillu
Framsóknarflokkurinn á Jónasi
Jónssyni miklar þakkir að gjalda.
Jónas Jónsson var í reyndinni einn
af aðalstofnendum Framsóknar-
flokksins. Hann var helzti hvata-
maður að blaðaútgáfu flokksins.
Hann átti allra manna stærstan
hlut að sókn flokksins og sigrum
á fyrstu starfsárunum. Hann var
iífið og sálin í öllu flokksstarfi og
átti meiri þátt en nokkur annar í
uppbyggingu flokksins og stefnu-
mótun. Hann var um langt skeið
aðsópsmesti, áhrifaríkasti og vopn
fimasti baráttumaður flokksins,
hvort heldur var til sóknar eða
varnar, ritaði meira í flokksblöðin
en nokkur annar maður og var
helzti málsvari Framsóknarmanna,
bæði á Alþingi og mannfundum
víðs vegar um land.
Jónas Jónsson var í aldarfjórð-
ung einn áf aðalforingjum Fram-
sóknarmanna. Hann var dóms- og
menntamálaráðherra í fyrstu ríkis-
stjórninni, sem mynduð var af
Framsóknarflokknum, og markaði
þá á mörgum sviðum þau spor,
sem enn hefur ekki fennt í. Hann
var formaður flokksins um tíu ára
skeið og gegndi auk þess fjölmörg
um öðrum störfum fyrir flokkinn,
sem hér yrði allt of langt mál að
telja upp. Öll sín störf fyrir flokk-
inn vann hann með hugarfari sjálf-
boðaliðans, en hirti lítt um veg-
tyllur eða laun.
Það er ekki ofsagt, að Jónas
Jónsson hafi á sínum tíma verið
andlegur leiðtogi Framsóknar-
manna. Hann kveikti fyrstur mörg
þeirra leiðarljósa sem Framsóknar-
flokkurinn fylgir og mun fylgja.
Ef nokkur einn maður ætti skilið
að vera nefndur faðir Framsóknar-
flokksins, þá er það Jónas Jónsson.
Jónas Jónsson var alveg óvenju-
Iegur maður. Hann var gæddur
frábærum gáfum og eindæma
starfsorku. Hæfileikar hans komu
snemma í ljós. Þegar hann hafði
Iokið námi í Gagnfræðaskólanum
á Akureyri, Iét Jón A. Hjaltalín,
skólastjóri, þau ummæli um hann
falla, að hann væri sá þyngsti lax,
sem á sína vog hefði komið.
Reynslan hefur sýnt, að þessi dóm-
ur hins skrumlausa skólastjóra var
reistur á traustum grunni. Saga
Jónasar sýnir, að hann var I flest-
um greinum fjarri meðalmennsk-
unni. Hann gat sér góðan orðstír
sem kennari. Hann samdi kennslu-
bækur, sem reynzt hafa óvenjulega
lífseigar. Hann var dáður ung-
inennafélagsleiðtogi. Hann var um
langt skeið skólastjóri Samvinnu-
skólans og skeleggur málsvari
samvinnufélaganna. Ritstörf hans
eru svo mikil, að það er með ólík-
indum. Hér verður hvorki fjallað
um þessi margháttuðu störf hans
né um stjórnmálastarfsemi hans
almennt. Það verður gert af öðr-
um, sem þekktu hann betur og
kunnugri eru starfsferli hans. Vita
skuld er og ógerningur að gera
ævisögu Jónasar Jónssonar nokkur
viðhlítandi skil í stuttum blaða-
greinum.
Um Jónas Jónsson sem stjórn-
málamann langar mig aðeins til að
segja þetta: Hann var um langt
skeið einn svipmcsti stjórnmála-
maður hér á landi. Hann var flest-
um eða kannske öllum íslenzkum
stjórnmálamönnum frjórri og hug-
myndaríkari. Hann var hugsjóna-
maður og sá margar hugsjónir sín
ar rætast. Hann var eldhugi, en
e. t. v. ekki alltat að sama skapi
raunsær. Hann var mestur stfl-
snillingur íslenzkra stjórnmála-
manna á þessari öld. Á beztu ár-
um sínum var hann boðberi vors
og sólar í íslenzku þjóðlífi.
Jónas Jónsson var skapstór mað-
ur og ráðríkur, svo sem títt er um
mikilhæfa menn. Sjálfsagt hefur
hann stundum verið erfiður í sam-
starfi. Varð og ósætti, eins og
kunnugt er, á milli hans og ann-
arra forystumanna Framsóknar-
flokksins, er leiddi til þess, að
hann lét af formannsstörfum í
flokknum árið 1944. Eftir það
starfaði hann lítt eða ekki í flokkn
um. Það haggar að sjálfsögðu í
engu við þeirri þakkarskuld, sem
Framsóknarmenn standa í við
Jónas. Hann hefur skráð nafn sitt
óafmáanlega í sögu Framsóknar-
flokksins. Þess minnast allir Fram-
sóknarmenn, þegar Jónas er kvadd-
ur.
Jónas Jónsson var umdeildur
maður, eins og flestir þeir, sem
við stjórnmál fást. Á blómaskeiði
ævinnar átti hann sér aðdáendur
umfram aðra menn. En hann átti
sér einnig liarðsnúnari andstæð-
inga en venja er og sætti óvægi-
legri árásum en aðrir. Auðvitað
eru dómar manna um Jónas Jóns-
son enn þá litaðir persónulegum
viðhorfum. Sennilega verður hann
fyrst réttilega metinn úr nokkurri
fjarlægð. Er vafalaust, að stjórn-
málastörf og stjórnmálaferill
Jónasar verða síðari tíma fræði-
mönnum verðugt rannsóknarefni.
Nafn Jónasar Jónssonar er ekki
aðeins tengt Framsóknarflokknum.-
! Það er samofið þjóðarsögunni á
þriðja og fjórða áratug þessarar
aldar. Jónas Jónsson mun lengi lifa
í verkum sínum. Og hjá Framsókn-
arflokknum mun nafn hans aldrei
gleymast.
Ólafur Jóhannesson.
t
Á förum í langþráða fjallaferð
frétti ég nú ^lát Jónasar Jónssonar
frá Hriflu. Ég vil, að kveðja frá
mér fylgi með öðrum þeim, sem
honum verða fluttar að leiðarlok-
um í Tímanum.
Ég minnist þess, að kornungur
átti ég því láni að fagna, að Jónas
Jónsson kvaddi mig til þjónustu á
sínum vegum og félaga sinna, þeg-
ar þeir hófu framkvæmdasóknina
miklu í málefnum landsins árið
1927. Þetta urfíu sannarlega tíma-
mót í framfarasögu þjóðarinnar,
því að umbótahraðinn jókst þá allt
í einu með þeím hætti, að nálega
mátti kalla byltingu. Og æ síðan
hefur framkvæmdasókn sú, sem
þá hófst og stóð þrátt fyrir heims-
kreppu og stóráföll með litlum
hvíldum fram að síðustu heims-
styrjöld, orðið eggjandi fordæmi £
framfarabaráttu þjóðarinnar.
Þessi farsæla framfarabylting
var árangur af langri baráttu
margra vaskra manna og sterkra
félagssamtaka, en ekki er hallað
á neinn, þótt því sé á loft haldið,
að mestur var þáttur Jónasar
Jónssonar í því brautryðjanda-
starfi. Kom þar til forysta hans
í málefnum ungmennafélaganna,
samvinnufélaganna og Framsókn-
arflokksins, og verður sú saga rak-
in af öðrum bæði nú og síðar,
meðan íslandssaga verður sögð og
rituð.
Það var mikil gæfa fyrir mig
að komast í nána snertingu við
Jónas Jónsson og telaga hans, þeg-
ar þeír nófu framkvæmdirnar sem
þeir höfðu svo lengi barizt fyrir
og undirbúið með þessari stór-
felldu baráttu.
Ég fæ aldrei fullþakkað það
traust, sem Jónas Jónsson sýndi
mér á þessum árum, og meðai ann
ars varð til þess, að ég fékk að
sjá og kynnast því, hvernig braut-
ryðjandi og víkingur vann. Seinna
bar ýmislegt á milli, m. a. um
starfsaðferðir og tilliögun barátt-
unnar, sem varð til þess, að leiðir
lágu ekki saman sem fyrr, en ekk-
ert af því, sem skeði, þótt sumt
væri sárt að bera, hefur eitt and-
artak breýtt mati mínu á stór-
brotnu forystuhlutverki Jónasar
Jónssonar, né drepið niður þakk-
læti mitt í hans garð.
Þjóðin öll stendur í mikilli
þakkarskuld við Jónas Jónsson,
aðsópsmikinn þjóðarleiðtoga í upp-
hafi fullveldis á íslandi, og mun
margur minnast þess nú við frá-
fall hans.
Framsóknarmenn geyma minn-
inguna um mikilhæfan foringja
sinn, brautryðjandann, sem ruddi
leiðina öllum öðrum fremur. Þá
minningu fær ekkert af því, sem
hefur gerzt né getur gerzt, frá
þeim tekið.
20. júlí 1968.
Eysteinn Jónsson.
t
Svip'inesti þjóðskörungur aldar-
innar Jónas Jónsson frá Hrifiu, er
látinn. Flestir þeir, sem gjörla
fiekktu þennan einstæða gáfumann,
munu telja sér það mikið lán að
að hafa átt þess kost að kynn'ast
honum.
Þegar ég að lokinni 5 ára náms-
dvöl í Svíþj óð árið 1930, kom
heim, þekkti ég Jónas Jónsson að-
eins af afspurn og sikrifum haps.
Ég hafði meðal annars lesið hina
frægu grein hans ,Stóru bombuna".
Huglsijónir hanis, kjarkur, eldmóður
og orðsnilld sem birtist í þeirri
grein heillaði mig og það greip
mig óstöðvanidi löngun tiil þess að
skipa mér undir merki þessa
manns. Eitt af mánum fyrstu verk-
um eftir að ég kom heim til lands
ins var því að hringja fil Jónasar,
sem þá var ráðherra, og biðja um
viðtal. Það var auðsótt. Hann boð-
aði mig heim til sin tók mér mjög
vel, spurði margs frá Sviþjóð og
samtalinu lauk með því að hann
sagðist sennilega þurfa á mér að
halda til þess að kenna hagfræði
við Samvinnuskólann næsta vetur.
Um haustið hóf ég svo kennslu.
Jónas stóð þá á tindi frægðar
sinnar sakir athafna og áhrifa í
þjóðlífinu. Hann hafði takmarkað-
an táma til þess að sinna skólanum
og fól mér því æ meiri kennslu og
önnur störf um stjórn skólans og
þannig fór, að um 19 ára sikeið
vorum við nánir samstarfsmenn,
bæði við Samvininuiskólann og tíma
ritið' Samvinnuna, þar sem við vor
um samritstjórar í 10 ár.
Samstarfið við Jónas var mér
lærdómsríkt, uppbyggilegt og á-
niægjuiLegt, þótt við værum ekk-i
alltaf sammála um sitthvað, sem
gert var eða þurfti að taka ákvörð
un um. Ég skrifaði stundum og
sagði það sem honum líkaði ekki
og sagði hann mér þá hispurslaust
til syndanna en allra manna fljót
astur var hann til sótta þótt okk-
ur greindi á og vinótta hans var
mér óibrigðul.
Vegna þess að Samvinnuskólinn
og heimili Jónasar var í sama búsi,
og lengstaf á sömu hæð, fór ekki
bjá því að ég kynntist heimilislífi
hans nokkuð. Það var í rauninni
alveg einstakt. Þrátt fyrir hin
ffiiklu umsvif og hið óhemju mikla
og fjiölibreytta starf var hann ein-
stakur og ástríkur heimilisfaðir.
Hann vann mikið heima á heimil-
inu og mörg störf í einu. ÓsjaMan
sait hann og skrifaði eldhedfa grein
í Tímann samtímis því að hann
ræddi við einhvern flokksmann
sinn eða vin sepi var í heimsókn,
öðru hvoru hringdi síminn og Jón-
as rœddi við menn um hin marg-
vislegustu málefni, lagði á ráð og
hvatti til dáða, frú Guðrún bauð
upp á kaffi því gestrisni var þeim
í blóð borin, samitímis voru dæturn
ar kannske að lesa og skutu jafn-
vel spurningum til pabba sins. Úr
öllu leysti Jónas ótrúlega fljótt og
elskulega, jafnvel þó í milli hefði
hvesst aiiiharkalega í eiriþverju
símtalinu. Samtalsþrœðinum hélt
Jónas svo áfram, við okkur, sem
hjá honum sátu í stofunni jafn
skemimtinn og áhugavekjandi.
Þannig gat Jónas unnið tímunum
saman. Hann var svo fullur hug-
mynda, huigsjóna og aithafnaþrár,
að umdrum sætti. Hann vildi koma
mi'klu í framkvæmd dró aldrei af
sér, vann myrkranna á milli og
vel það, en aldrei held ég áð hvaril
að hafi að honum: Hvað fœ ég sjóiLf
ur fyrir allt þetta strit? Nei. Hug-
sjónin að vinna landi sínu og þjóð
var honum allt.
Eftir 19 ára sanistarf skildu leið
ir okkar, og þó ekki. Mér var þá
falin nokkur forsjó anmars mesta
óskabarns Jónasar, Þjóðleikhúss-
ins. Sem kunnugt er barðist Jónas,
ásamt fleirum, langri baráttu fyrir
byggingu Þjóðleikhúss og tók þó
ákvörðun sem merintamálaráð-
herra að lóta byggja það og hefj-
ast tafarlaust handa. Þeir, sem að
leiklist starfa á íslamdi og þeirrar
listar njóta, eiga því Jónasii mikið
upp að.unna. Áhugi Jónasar fyrir
gen-gi Þjóðleiikhússins var mi'kill.
Hann mun hafa séð nœr öU þau
leikrit sem Þjóðleikhúsið hefur
sýnt frá upphafi, og mörg sá hann
oftar en einu sinni. Það liðu aldrei
margar vibur á milli þess sem
hann talaði við mig um verkefni
leibhússins og starfsemi, hvort
sem honum Ukaði betur eða verr
það sem hann sá þar. Alltaf var
áhuginn sá sami, alltaf var hann
jákvæður og tillögugóður. Þannig
héldust samskipti okkar og vln-
átta til hinstu stundar.
Hlér er ek'ki rúm til þess að rekja
sögu Jónasar frá Hriflu, enda ekki
til þess ætlast. Ég vildi aðeins með
þessum fáu kveðjuorðum láta í
Ijós þakkiæti mitt fyrir að hafa
átt þess kost að eiga samleið með
þessum afburðamanni í tengslum
við þessi tvö óskaböm hans, Sam-
vinnus'kólann og Þjóðleikhúsið.
Rödd Jónasar er nú þögnuð, hug
sjónaeldur hans í hinu hnitmiðaða
fonmi flýtur eklci lengur úr hár-
skörpum penna hans, — en hug-
sjónir hans og verk lifa. Honum
auðnaðist að koma ótrúlega m,iklu
í verk á lífsleiðinni og þess vegna
mun 'hans Jengi minnzt á fslandi,
Guðl. Rósinkranz.
t
Eftir áratuga samstarf á ýms-
um sviðum varð ég að sjá á bak
vini mínum Jónasi frá Hriflu, sem
lézt að heimili sínu að kvöldi hins
19. júlímánaðar eftir örstutta
legu. Þar með var lokið jarðnesku
samstarfi okkar, sem hafði varað
lengi og jafrian verið hið ánægju-
legasta. Einstaka vináttu og ó-
rofa tryggð sýndi hann mer oS
fjölskyldu minni sérstaklega hin
síðari ár ævinnar eftir að umsvifa-
miklu ævistarfi tók að linna og
sviptigjörnum átökum að fækka.
Jónas fæddist að vorlagi
að Hriflu í Suður-Þingeyjarsýslu.
Á unglingsárunum gegndi hann
svipuðum störfum og aðrir ungl-
ingar, sem aldir eru upp til sveita,
gæzlu búpenings, hirðing hans og
smalamennsku. Við þetta starf
kynntist hann náið náttúru lands-
ins, gæðum þess og skorti. Hann
kynntist því snemma erfiðleikum
íslenzkrar bændastéttar, samtaka-
mætti hennar og sigrum.
Innan við tvítugsaldur fór Jón-
as í Gagnfræðaskóla Akureyrar og
útskrifaðist þaðan um tvítugsald-
ur. Framhaldsnám stundaði hann
síðan í Askov, Berlínj Oxford,
London og París. — A þessum
árum grundvallaði hann í megin-
atriðum á hvern hátt hann gæti
mest og bezt unnið ættjörð sinni
og leyst hana úr kúgunarfjötrum
erlendrar þjóðar. Að sinni ,tók
hann þó engin stór stökk, en
vann jafnt og þétt og markvisst
að frelsun þjóðarinnar með djúp-
stæðri. gerhygli og rökfimi, enda
sá hann þá, sem jafnan síðar,
langt fram í tímann — miklu
lengra en samtíðarmenn hans fyrr
og síðar.
Nú er í valinn hniginn Valna-
stabkur samvinnumanna. Á hon-
um stóðu áratugum saman eggjar
og örvar andstæðinganna. En
vopn bitu ekki á hann. Hann
sendi skeytin jafnharðan til baka.
Máttu andstæðingar xhans þakka
fyrir að fá ekki svöðusár fyrir
frumhlaup sitt.
Jónas var fæddur að vorlagi og
bar vorið í brjósti sér alla ævi.
Allt starf Jónasar fyrir íslenzka
æsku, islenzkt framtak og þjóð-
ar velmegun var sem gróandi
þjóðlíf.
Ég og fjölskylda mín vottum
eftirlifandi ástvinum Jónasar
innilegustu samúð vegna fráfalls
hugsjónaríkasta, framkvæmda-
mesta og ritsnjallasta íslendings-
ins, sem uppi mun hafa verið
með þjóð vorri.
Jón Þórðarson.
f
Jónas Jónsson var orðinn nafn
kunnur maður á Akureyri þegar
mig bar þangað ungan prent-
svein vorið 1906 og þá fyrir
námsgáfur, fyrir burtfararprófið,
sem hann hafði lokið frá skólan-
um þar þetta vor.
Ungmennafélagshreyfingin kom
til sögu í árslokin 1905 og hún
færði út kvíar til Reykjavík-
ur strax haustið 1906 En þegar
Jónas Jónsson kemur til Reykja-
víkur eftir nokkurra ára námsdvöl
erlendis, gerist hann þegaz þátt-
takandi 1 ungmennafélagshreyf-
ingunni, og honum er þá þegar
fengin ritstjórn Skinfaxa í hend-
ur. Þá kvað svc við nýjan tón,
að landsathygli vakti.
En annað bar einnig við í sama
mund, áfanga i írelsisbaráttunni
var náð. Við höfðum fengið heima
stjórn. Vega- og brúargerðir voru
hafnar, sízni fenginn og fleiri
gagnlegir hlutir, en allt um það
voru það millilandamálin, sem
enn skiptu mennum í flokka, en