Lesbók Morgunblaðsins - 31.12.2005, Blaðsíða 16

M
ikill fjöldi fræðirita hefur
komið út í haust en slíkar
bækur fá ekki mikla at-
hygli í bókavertíðinni þótt
oft sé ærin ástæða til.“
Svona komst ritstjóri Les-
bókar Morgunblaðsins, Þröstur Helgason bók-
menntafræðingur, að orði í grein í síðustu Les-
bók fyrir jól sem kom út 24. desember 2005,
um sama leyti og bóksalar og annað bók-
sölufólk var að skella hurðum verslana sinna í
lás í síðasta skiptið fyrir hátíðarnar. Stutt
grein Þrastar – Fræðiritafjöld – sem fylgdi í
kjölfarið fjallaði um nokkrar fræðibækur sem
honum þótti ástæða til
að ræða sérstaklega og
þar á meðal voru tvær
bækur sem ég gaf út í ár
og á síðasta ári, nefni-
lega bókin Fortíðardraumar. Sjálfsbók-
menntir á Íslandi (2004) og önnur sem kom út í
ár og nefnist Sjálfssögur. Minni, minningar og
saga. Báðar þessar bækur koma út í bóka-
flokknum Sýnisbók íslenskrar alþýðumenn-
ingar sem Háskólaútgáfan gefur út en sú út-
gáfa kemur nokkuð við sögu í umræddri grein
Þrastar og verður vikið að því hér á eftir. Ég
er að sjálfsögðu þakklátur Þresti fyrir að gera
verk mín að umtalsefni en get þó ekki staðist
mátið að leggja orð í belg um stöðu fræði-
bókaútgáfu í landinu.
Ég velti fyrir mér yfir jólin hvers vegna
Þröstur hefði ákveðið að skrifa greinina á
þessari stundu í jólabókaflóðinu. Ég spurði
sjálfan mig hvers vegna hann hefði ekki látið
það ógert, ef til vill beðið með að birta hana
þar til flóðið og lætin í kringum jólabækurnar
væru liðin hjá eða einfaldlega sleppt því al-
gjörlega að ræða fræðibækur á þessum vett-
vangi. Mér virðist nefnilega að það hafi náðst
einhvers konar þegjandi „samkomulag“ um
það í fjölmiðlum að ræða sem allra minnst um
fræðibækur. Þannig hefur hið áhrifamikla
Kastljós Ríkissjónvarpsins varpað út allri um-
fjöllun um fræðibækur, einbeitt sér þess í stað
að því að gagnrýna skáldverk og ævisögur.
Umfjöllun um fræðibækur í Kastljósinu var
fastur liður á þeim vettvangi árum saman og
skipti fræðibókahöfunda og útgefendur slíkra
verka gríðarlega miklu máli. Með öðrum orð-
um, sjónvarp hefur dregið mikið úr almennri
umfjöllun um fræðibækur og mér virðist að út-
varpsumfjöllun sé ekki svipur hjá sjón miðað
við það sem fræðibókamarkaðurinn átti að
venjast fyrir örfáum árum.
Um prentmiðlana þarf vart að ræða, svo
augljósar eru breytingarnar í þeim geira fjöl-
miðlunar og fræðibækur hafa orðið sér-
staklega illa fyrir barðinu í þeim sviptivindum.
Það sorglega er að jafnvel Morgunblaðið, sem
lengst af hefur sinnt þessum málum vel, hefur
líka brugðist vonum manna, og það þrátt fyrir
að halda úti öflugri Lesbók sem fræðaheim-
urinn leggur mikið af mörkum til allt árið um
kring og vikulegum bókakálfi þriðjudagsblaðs-
ins í sex vikur fyrir jól. Af einhverjum ástæð-
um ná fræðibækurnar ekki inn á síður þessara
sérblaða Morgunblaðsins. Þessi staða er alvar-
leg og getur haft mun meiri áhrif á menningu í
landinu en ætla mætti í fyrstu.
Lesbókin
Ég geri miklar kröfur til Lesbókar Morg-
unblaðsins, enda er ég bæði tryggur lesandi
hennar og nokkrum sinnum á ári birti ég
greinar í henni um viðfangsefni mín í fræð-
unum. Margir vinir mínir og félagar á fræða-
sviðinu líta til hennar með velþóknun enda hef-
ur hún tekið miklum breytingum á síðari árum
sem allar hafa verið til batnaðar. Í Lesbókinni
er oft að finna kröftuga umfjöllun um menn-
ingu og listir sem jafnan er áhugavert að
kynna sér. Mér er næst að segja að Lesbókin
sé orðin þýðingarmikill staður fyrir samtíma-
umræðu um fræði og gagnrýna umfjöllun um
samfélagsmál. Af þessum ástæðum var mér
það nánast óskiljanlegt þegar ég varð þess
áskynja í aðdraganda jólanna að Lesbókin
ásamt öðru þáttum Morgunblaðsins skyldi
sniðganga að stærstum hluta nýútgefnar
fræðibækur. Hér vísa ég fyrst og fremst til
þeirra bóka sem teljast til hefðbundinna fræði-
bóka – undanskil þar ævisögur og skraut-
útgáfur sem stundum eru vandlega unnar af
fræðimönnum og eru jafnan tilnefndar til Ís-
lensku bókmenntaverðlaunanna og stóru
bókaforlögin gefa út. Slík verk eru enn við-
fangsefni dagblaðanna af ástæðum sem rædd-
ar verða hér á eftir, en hefðbundin fræðiverk,
sem veigaminni forlög gefa út, hafa orðið undir
flóðinu mikla. Fyrir höfunda slíkra verka og
útgáfurnar sjálfar er öll kynning auðvitað
ómetanleg, lesendur fá í það minnsta að vita að
út er komin ný bók um efni sem þá kann að
varða.
Í dag er staðan sú að hefðbundnum fræði-
verkum er veitt lítil sem engin athygli í
blaðinu en þó stendur Lesbókin langfremst í
viðleitni sinni við að fjalla um veigamikil fræði-
verk allan ársins hring. Eftir stendur að höf-
undar fræðibóka eru að mestu dæmdir úr leik
þegar nær dregur jólum. Það ástand mun um
síðir skilja fræðibókaútgáfuna eftir í and-
arslitrunum.
Bónusvæðing bókamarkaðar
Mergur málsins er sá að þróun fjölmiðlanna
hin síðari ár hefur skapað vaxandi gjá milli
fólks og fræða. Þessi umskipti eru merkileg
vegna þess að þau byggjast á keðjuverkun
ólíkra afla í samfélaginu sem fylgir að mínu
viti eftirfarandi ferli:
a) Bónusvæðing bókamarkaðarins sem
bókaforleggjarar tóku góða og gilda fyrir
nokkrum árum (og sumir meira að segja fögn-
uðu) gerði það að verkum að tækifæri til sölu
bóka þrengdust til muna – bókabúðum fækk-
aði. Þessu var mætt með hækkun bókaverðs
sem síðan var lækkað jafnharðan um 40% eða
jafnvel meira svo hægt væri að segja í flenni-
stórum auglýsingum að nú byði Bónus eða
aðrir stórmarkaðir upp á svo og svo ódýrar
bækur fyrir jólin – hangikjötsrúlla í kaupbæti.
b) Stóru bókaforlögin tóku í framhaldinu að
þrengja stórlega útgáfu sína; leggja meðal
annars áherslu á vandaðri og dýrari útgáfu-
verk, fækka titlum og „keyra á“, eins og það er
stundum nefnt, vissa höfunda sem örugglega
myndu selja. Þannig varð „glæpabókaæðið“
til, heppileg söluvara sem markaðurinn var
nokkuð viss um að gengi í okkur sauðsvartan
almúgann sem eigrar um milli kjötborða og
bókastafla Bónusverslanna eins og villuráf-
andi sálir. Það var nefnilega verið að hjálpa
okkur að velja „rétt“ og auðvitað voru met-
sölulistar leiðarvísar.
c) Með vaxandi áherslu á einstaka höfunda
sem prentaðir voru í þúsundum eintaka og
stór og kostnaðarsöm útgáfuverk, jókst þrýst-
ingur bókaforlaganna á umfjöllun um verk sín
í fjölmiðlum. Um sama leyti breyttist fjöl-
miðlamarkaðurinn þannig að auglýsingaverð
hríðféll með tilkomu ókeypis fréttamiðla. Blað
eins og Morgunblaðið missti sannarlega spón
úr aski sínum þegar við hliðina á því var komið
fréttablað sem var borið út ókeypis í hvert hús
í landinu og auglýsendur tóku fagnandi. Verð
auglýsinga féll stórlega á blaðamarkaði sem
gerði það að verkum að Morgunblaðið dró
mikið saman seglin eins og lesendur þess hafa
orðið áskynja. Umfjöllun um fyrirbæri eins og
bækur var eðlilega þrengri stakkur skorinn og
sú sem náði inn á síður blaðsins tók mið af vilja
þeirra sem auglýstu í blaðinu. Í það minnsta
virðast metsölulistar vera helsta viðmið um-
fjöllunar Morgunblaðsins á þessum dýrmætu
vikum fyrir jól.
d) Þessi þróun hefur gert það að verkum að
stóru bókaforlögin gefa nú ekki út fræðibækur
nema þau séu viss um að þær muni örugglega
standa undir sér. Bókaverslanir hampa aðeins
bókum á metsölulistum blaðanna, öðrum bók-
um er þokað út í horn þar sem fáir ná að berja
þær augum. Fjölmiðlarnir láta undan kröfu
bókaforlaganna og fjalla nánast eingöngu um
verk sem eru bæði auglýst og á metsölulist-
unum. Einyrkjar og smærri bókforlög eða
fjárhagslega veikburða fyrirtæki verða undir í
þessari baráttu og eiga sér nánast engrar upp-
reisnar von. Lesendur frétta ekki af verkum
þeirra sem eiga sér fáa formælendur í fjöl-
miðlum. Og menningarrýnar bregðast skyldu
sinni við að fjalla um þetta ástand. Fræði og
vísindi missa þar með tengslin við fólkið í land-
inu.
Ég er sannfærður um að bónusvæðingin
hefur haft þær afleiðingar að fræðibækur og
reyndar aðrar tegundir bóka (eins og þýddar
bækur og jafnvel ljóð) eiga ekki upp á pall-
borðið á vettvangi fjölmiðla og í útgáfuheim-
inum. Sjálfur fékk ég að kynnast svipaðri þró-
un fyrir um 15 árum þegar ég var námsmaður
í Bandaríkjunum en í kjölfar Reagan-tímans
þar í landi urðu nýkapítalistarnir allsráðandi á
bandarískum markaði og þeirra varð mátt-
urinn og dýrðin að lokum um heim allan eins
og dæmin sanna.
Breytingar
Nú kann einhver að spyrja: Af hverju mega
ekki Morgunblaðið, Kastljósið og aðrir miðlar
ráða ráðum sínum á þann hátt sem þeim kann
að þykja best henta? Svarið er auðvitað ein-
falt, fjölmiðlar í landinu – sérstaklega einka-
reknir fjölmiðlar – gera nákvæmlega það sem
þeim sýnist og við því er lítið sem ekkert að
gera; þó er ýmislegt við ástandið að athuga.
Það er mikilvægt að hafa skoðun á þessari þró-
un og gera hana að alvarlegu umfjöllunarefni.
Sjálfur hef ég verið virkur þátttakandi á
bókamarkaði frá 1997 og gefið út bækur nær
árlega ásamt meðritstjórum mínum í of-
annefndum bókaflokki, Sýnisbók íslenskrar al-
þýðumenningar. Nú þegar höfum við komið út
11 bókum og það er skemmst frá því að segja
að mikill munur er á sölutölum frá fyrstu ár-
unum og þeim sem við stöndum frammi fyrir
hin síðari ár. Og þessi munur er ekki lítill,
þvert á móti má segja að hann sé svo stór að
tæpast sé grundvöllur fyrir útgáfu af þessu
tagi lengur. Fjölmiðlar hafa verið okkur að
mestu lokaðir hin síðari ár, öfugt við það sem
við áttum að venjast í kringum aldamótin 2000
þegar þeir kepptust við að fjalla um bækur
okkar. Fyrir bragðið seldust þessar fræðibæk-
ur, sem margar hverjar eru krefjandi lesning,
mjög vel og í kringum þær varð töluverð al-
menn umræða í samfélaginu.
Sömu sögu hafa margir fræðimenn að segja
sem ég umgengst í daglegu lífi og eru á svip-
uðum fræðilegum slóðum; verk þeirra seldust
vel fyrir tæplega 10 árum en nú er öldin önnur.
Þessi staða kemur ef til vill ekki svo illa við há-
skólakennara, þeir ná að þoka sínum verkum
út til nemanda sinna hægt og bítandi í gegnum
kennsluna. En þeir sem eru einyrkjar á akri
fræða og vísinda eiga í fá hús að venda. Styrkir
hins opinbera eru skammarlega fábreyttir og
lágir. Í því samhengi má nefna Menningarsjóð,
sem þó hefur gert gæfumuninn fyrir útgáfur
eins og þá sem ég tengist, en hann hefur um
árabil haft sömu upphæð úr að moða þrátt fyr-
ir mikla fjölgun umsókna. Öðrum útgáfu-
styrkjum er tæpast til að dreifa.
Augljóst er að útgáfuflóran verður miklu fá-
breyttari ef ekki verður gripið í taumana með
róttækum hætti á næstunni. Það sem verra er,
tengsl fólks og fræða munu algjörlega rofna
og þá verður erindi okkar sem stöndum í rann-
sóknum orðið heldur dauflegt. Að því hlýtur að
koma að spurt verði hvort það skipti einhverju
máli að fræðiverk séu til?
Menningarrýni í skötulíki
Ég hef látið eftir mér að gagnrýna menningar-
ýnina í nýju bókunum mínum tveimur, Fortíð-
ardraumum og Sjálfssögum, einmitt fyrir það
að þegja – að koma ekki auga á vandann sem
blasir við menningarástandinu – þess í stað að
taka þátt í leiknum af fullum krafti. Það er
sannarlega freistandi að gerast álitsgjafi í
Silfri Egils, að kasta fram krassandi tillögum
um hitt og þetta og halda svo áfram samræð-
um um næsta mál og afgreiða það eftir færi-
bandi tækifærismennskunnar og án umhugs-
unar. Þar duga best mælskan og snjöllu
tilsvörin – yfirvegun og pælingar eiga sér fáa
fulltrúa.
Ég hlýt að spyrja í framhaldi af þessari um-
fjöllun:
a) Hvað hafa háværir menningarrýnar sam-
tímans lagt til í sambandi við umfjöllun um
stöðu menningarinnar hin síðari ár, einkum
þann hluta hennar sem snýr að bókaútgáfu og
bókagagnrýni?
b) Hvað hafa fulltrúar hagsmunasamtaka
eins og Hagþenkis (félags höfunda fræðirita
og kennslugagna) lagt til málanna á opinber-
um vettvangi þegar staða verka skjólstæðinga
þeirra hefur verið rædd (eða þöguð í hel)?
c) Hvað hefur háskólasamfélagið gert til að
sporna við framangreindri þróun – há-
skólastofnanir, háskólakennarar, háskólanem-
endur og ekki síst fyrirbæri eins og Reykja-
víkurAkademían sem á að standa vörð um
þann hóp sem hvað verst fer út úr þessari þró-
un?
d) Hvaða stefnu hefur hið opinbera gagn-
vart fræðaútgáfu, eða er okkur bara ætlað að
kyngja þeirri klisju að markaðurinn leysi okk-
ar vanda, að bókaforlögin fái samfélagshroll-
inn beint í æð á næstu misserum og sam-
viskubit yfir stöðu mála. Varla – má ég frekar
biðja um afgerandi stefnu stjórnvalda á þessu
sviði!
Eftir stendur lítil grein í lok bókaflóðs 2005
sem ritstjóri Lesbókar ritaði þar sem hann
gagnrýnir Háskólaútgáfuna fyrir stefnuleysi
við útgáfu fræðibóka. Ég verð nú að segja eins
og er að það er svolítið sérkennilegt að ráðast
til atlögu við eina fyrirtækið í landinu (eða eitt
af þeim örfáu) sem virðist sinna útgáfu fræði-
bóka af einhverjum mætti. Eitt er víst að ef
Háskólaútgáfunnar hefði ekki notið við þá er
ég ekki viss um að ég og margir aðrir í há-
skólasamfélaginu hefðum komið verkum okk-
ar á framfæri eftir bónusvæðingu bókamark-
aðar og fjölmiðla. Það er vert umhugsunarefni
sem tæplega verður þó rætt í Silfri Egils á
næstunni.
Eftir flóðið
Sigurður Gylfi Magnússon sagnfræðingur,
sem er höfundur tíu fræðibóka, beinir hvöss-
um skeytum að ástandinu á bóka- og fjöl-
miðlamarkaði – spyr menningarrýna, hags-
munaaðila og aðra höfunda fræðibóka
ágengra spurninga sem hann telur mikilvægt
að ræða á næstu mánuðum.
Eftir Sigurð Gylfa
Magnússon
sigm@akademia.is
Höfundur er doktor í sagnfræði og fræðimaður
í ReykjavíkurAkademíunni.
Fræðirit „Ég er sannfærður um að bónusvæðingin hafi haft þær afleiðingar að fræðibækur og reyndar
aðrar tegundir bóka (eins og þýddar bækur og jafnvel ljóð) eiga ekki upp á pallborðið á vettvangi fjöl-
miðla og í útgáfuheiminum.“
Morgunblaðið/Júlíus
16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 31. desember 2005