Fréttablaðið - 13.09.2011, Blaðsíða 42

13. september 2011 ÞRIÐJUDAGUR26 26
menning@frettabladid.is
Salvadorinn Horacio Cast-
ellanos Moya er einn
umdeildasti rithöfundur
Rómönsku Ameríku í seinni
tíð. Hann býður töfraraun-
sæinu birginn og dregur
upp óvægna mynd af þyrn-
um stráðri sögu álfunnar.
Salvadoríski rithöfundurinn
Horacio Castellanos Moya var
gestur á Bókmenntahátíð í Reykja-
vík í vikunni sem leið og á dög-
unum kom bók hans, Fásinna,
út í íslenskri þýðingu Her-
manns Stefánssonar hjá Bjarti.
Grimmd og harðneskja skipa ein-
att stóran sess í bókum Moya. Hann
kveðst hafa fengið nóg af töfra-
raunsæinu sem Rómanska Amer-
íka er oftar en ekki kennd við og
vill fjalla um álfuna eins og hún er
í raun og veru. Bók hans, El Asco
(Ógleði), vakti miklar deilur í El
Salvador þegar hún kom út 1997, og
fékk Moya líflátshótanir sem urðu
til þess að hann flúði land.
Að vinna úr áföllum
Fásinna er stutt en erfið lesning;
segir frá manni sem hefur fengið
það verkefni að prófarkalesa ellefu
hundruð síðna skýrslu um þjóðar-
morð á frumbyggjum í ónefndu
ríki í Mið-Ameríku, og er við þann
starfa ýmist drukkinn eða hel-
tekinn kynórum, kolómögulegur,
taugaveiklaður og veiklundaður.
„Ég fékk hugmyndina að þess-
ari bók fyrir um fimmtán árum,“
segir Moya um Fásinnu, sem kom
út á frummálinu 2004. „Kaþólska
kirkjan hafði þá látið vinna ítar-
lega skýrslu um grimmdarverk í
Gvatemala í borgarstríðinu frá 1960
til 1996. Þegar ég las þá skýrslu
hjó ég eftir ýmsum setningum úr
vitnisburði fórnarlamba sem heill-
uðu mig. Ég hripaði margar þeirra
niður í minnisbók, sem lá síðan
óbætt hjá garði næstu árin.“
Það var ekki fyrr en sex árum
síðar sem Moya fór að vinna úr
minnispunktunum, þegar hann
var á leið til Gvatemala, þar sem
hann hafði fengið starf við blaða-
mennsku.
„Ég var kvíðinn við að fara þang-
að, því Gvatemala er enn hættulegt
land, ekki síst ef maður skrifar
fyrir blað í stjórnarandstöðu. Ég fór
því að leita að öðru verkefni til að
dreifa huganum og rakst þá á þessa
gömlu minnispunkta. Ég hugsaði
mér að hér væri komið ágætt verk-
efni og byrjaði því að skrifa og varð
fljótt svo heltekinn af því að ég
skrifaði fyrri hlutann í svo til einum
rykk, en tók mér svo um árs hlé
áður en ég skrifaði seinni hlutann
Það var ekki fyrr en eftir á sem
ég áttaði mig á að þetta var í raun
leið til að komast hjá því að hugsa
um það sem beið mín í Gvate-
mala. Ég var í sjálfu sér að gera
það sama og aðalsöguhetjan, sem
er alltaf að reyna að komast hjá
því að hugsa um það sem hann
á að vera að gera – en er um leið
fyllilega meðvitaður um það.“
Moya segir bókina fja l la
um hvernig fólk tekst á við
á föl l e ða g r i m md a r verk .
„Það fer af stað ákveðið sálrænt
ferli þar sem manneskjan reynir að
verja sig fyrir áfallinu með einum
eða öðrum hætti. Aðalpersónan í
þessari bók er í sífelldri leit að ein-
hverri truflun frá því sem hún er að
gera og í því felst innri togstreitan.“
Blóði drifin saga
Moya segir uppvöxt sinn í
El Salvador helstu ástæðuna
fyrir því að dauði og grimmd
verði honum sífelld yrkisefni.
„Það voru hryllilegir hlutir í gangi
þegar ég var ungur maður. Ég flúði
fyrst land 1979 og fór til Kanada.
Síðar sneri ég aftur en fór aftur
1997 og þá alfarinn. Þetta hafði
varan leg áhrif á mig sem rithöfund
og ég skrifa mikið um hversu auð-
velt það getur verið að drepa fólk.“
Moya segist þó ekki leitast við
að taka eindregna siðferðislega
afstöðu í bókum sínum eða predika,
til þess geti menn skrifað blaða-
greinar eða skýrslur.
„Ég er frekar að reyna að losa
mig við eitthvað sem er innra með
mér. Ég held að það fólk skiptist
ekki sjálfkrafa í góðmenni og ill-
virkja; manneskjan er flóknari
en svo. Ég hef ekki áhuga á svart-
hvítum persónum, heldur gráu
svæðunum. Ég skrifaði til dæmis
bók þar sem aðalpersónan var lög-
reglumaður og í sjálfu sér reglu-
legt illmenni en í stað þess að sýna
hann sem einfalt skrímsli reyndi ég
að bregða ljósi á mannlega þáttinn.
Þetta vekur ekki alltaf hrifningu,
mörgum fannst ég vera að sýna vel-
þóknun á persónunni, sem var alls
ekki reyndin. Ég var einfaldlega að
sýna hann sem manneskju. Ég vil
frekar reyna að lýsa samfélaginu
með öllum sínum flækjum og tog-
streitu en eftir ströngum skilgrein-
ingum um gott og vont.“
Maður án föðurlands
Moya býr sem stendur í Iowa í
Bandaríkjunum og hefur verið á
flakki undanfarin ár. Tvisvar hefur
hann fengið inni hjá samtökunum
City of Asylum, sem skjóta skjóls-
húsi yfir ofsótta rithöfunda, í fyrra
skiptið í Frankfurt og það síðar-
nefnda Pittsburgh. Hann lítur á sig
sem mann án föðurlands en finnst
það ekki mikil fórn að færa.
„Ég á vissulega vini í El Salva-
dor sem ég sakna en ég hitti þá
stundum. Stjórnmálaástandið
þar í landi hefur róast og mér er
orðið óhætt að fara þangað endr-
um og eins en mér líður alltaf
dálítið utangarðs þar. Það teng-
ist eflaust því að ég var fjögurra
ára gamall þegar ég flutti þang-
að frá Hondúras; ég er flökkukind
sem finnst ég hvergi eiga heima
nema þar sem ég er þá stundina.“
Samt skrifar hann nær eingöngu
um „heimaslóðirnar“.
„Já, það er merkilegur fjandi,“
segir hann og hlær. „Ég bjó um
skeið í Tókýó og hugsaði með
mér: „Af hverju ertu að skrifa um
atburði í Mið-Ameríku, í staðinn
fyrir Japan? En þarna er minnið að
verki, það ræður oftar en ekki för.“
Fyrir rithöfund eins og Horacio
Castellanos Moya eru skriftir bein-
línis hættuleg iðja. Spurður hvort
háskinn sé honum ofarlega í huga
þegar hann skrifar segir hann svo
ekki vera.
„Svona var bara hvunndagurinn
þegar ég ólst upp,“ segir hann. „Það
hefur í sjálfu sér ekkert breyst,
glæpir hafa tekið við af stríðinu
og dánartíðnin er enn svipuð í El
Salvador og Gvatemala og hún var
á dögum borgarastríðsins. Fyrir
rithöfund þýðir ekkert að leiða of
mikið hugann að þessu, annars fær
maður ritteppu.“
bergsteinn@frettabladid@.is
Viltu syngja í skemmtilegum félagsskap?
Gospelkór Árbæjarkirkju auglýsir eftir konum og körlum í
kórinn.
Gospelkórinn er að hefja sitt 14. starfsár og er einn elsti
starfandi gospelkór landsins.
Áhugasamir mæti í Árbæjarkirkju miðvikudagana 14. og
21. september kl. 17.30.
Frekari upplýsingar veitir kórstjórnandinn Ingvar Alfreðsson
í síma 867-0377 eða í tölvupósti: ingvaralfredsson@gmail.com

Árbæjarkirkja
SÉRSTAÐA NORRÆNNA BÓKMENNTA „Hver er sérstaða norrænna bókmennta? Skipta Bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs máli?,“ er yfirskrift umræðukvölds sem Norðurlandaráð og Norræna húsið bjóða til í kvöld í klukkan 20.
Þátttakendur eru danski rithöfundurinn Pia Tafdrup, Einar Már Guðmundsson, Jón Yngvi Jóhannsson og Auður Aðalsteinsdóttir.
Jórunn Sigurðardóttir er stjórnandi umræðna og Gyrðir Elíasson er heiðursgestur.
Leikhús ★
Zombíljóðin
Handrit, leikstjórn og flutningur: Mindgroup (Jón Páll Eyjólfsson, Jón
Atli Jónsson, Hallur Ingólfsson og Halldóra Geirharðsdóttir).
Borgarleikhúsið
Það er alltaf nokkuð tilhlökkunarefni þegar komið er að fyrstu frumsýningu
haustsins. Á föstudag var komið að 555. viðfangsefni Leikfélags Reykjavíkur.
Zombíljóðin, eftir leikhópinn Mindgroup í leikstjórn leikhópsins Mindgroup
og í leikmynd leikhópsins Mindgroup, fengu inni í Borgarleikhúsinu með
sýningu þar sem tónlistarstjórnin var einnig í höndum leikhópsins Mind-
group.
Íslenskir leikhúsgestir eru með afbrigðum kurteisir eða vel upp aldir í
sínu hlutverki sem áhorfendur. Sama hversu mjög þeim ofbýður eða leiðist
í leikhúsi, alltaf skulu þeir berja saman lófum og þakka fyrir sig. það verður
þó að viðurkennast að stundum er þetta lófatak ein stór feginstuna þar sem
fólki er gefið leyfi til þess að komast heim. Fátt er verra en að fá heimþrá á
leiksýningu, eða óska þess að vera einhvers staðar annars staðar.
Þegar mikil ógæfa
dynur yfir hvort heldur
þjóð eða einstaklinga
þarf ákveðna fjarlægð
í árum til þess að
geta gert henni skil í
listaverki. Það er engin
tilviljun að það leið
ákveðinn tími þar til
kvikmyndaheimurinn
og rithöfundar voru
færir um að fjalla um
ofsóknir nasista í síðari
heimsstyrjöldinni, það
er engin tilviljun að
það tók ákveðinn tíma
þar til hægt var að gera
bíómyndir um Kennedy-
morðið.
Eitt af því sem ein-
kenndi hinn svokallaða
póstmódernisma var að
hræra í raunverulegum
atburðum helst um leið
og þeir voru að gerast.
Í þessu verki eru raun-
verulegar harmsögur án
nokkurrar tímafjarlægðar
gerðar að yrkisefni
eða umfjöllunar efni
uppvakninga á mjög ósmekklegan máta. Nýlátið fólk birtist í gervi upp-
vakninga og persónur úr hroðalegu sakamáli, þar sem blekið í dómunum
er vart þornað, er látið tjá sig og fella dóma. Margt var vitaskuld gert
með skondnum lausnum en heildin var eins og grautur og gutl þar sem
raunveruleg frásögn eða markmið lýsti með fjarveru sinni. Allir þeir sem
að þessari sýningu komu geta betur, miklu miklu betur. Örlagasögur þeirra
persóna úr heimi hinna dánu sem sagðar voru, eru nýbúnar að birtast í
miðlum landsins og með þeirri vinnuaðferð sem hér er beitt gengur leik-
húsið í raun og veru skrefi lengra en subbulegustu blöðin.
Það er ekki hægt að fetta fingur út í leikinn sem slíkan. Bæði Hallur
Ingólfsson og Halldóra Geirharðsdóttir héldu mjög vel utan um þær pers-
ónur sem þau áttu að fyrirstilla og sama er að segja um Jón Pál Eyjólfsson.
Jón Atli verður meira eins og uppfylling í þeim gervum sem hann birtist í.
Fíflalegur tilgangslaus línudans átti líklega að sýna hversu miklir asnar finna
lausn á sínum málum í slíkri iðju en þau milliatriði urðu eins og tímaeyðsla.
Búningarnir voru fáránlegir og þar með svolítið fyndnir. Fulltrúi þeirra sem
neitaði að leika með í Facebook-vinaruglinu sem Hallur Ingólfsson lék, var
persóna sem hvíldi vel í hlutverki sínu og tókst að smjúga inn undir hjá
áhorfendum enda týpan nokkuð hlægileg og varpaði fram þó nokkrum
sannleikskornum. Fjölskyldu, sem er enn í sárum í ákveðnu nafngreindu
hverfi hér í Reykjavík, var sýnd vanvirðing.
Mindgroup-hópurinn hefur áður skapað mjög athyglisverðar sýningar og
verður vonandi framhald á því. Það voru ágætar hugmyndir og lítil mynd-
brot hér, en heildin gekk ekki upp. Elísabet Brekkan
Niðurstaða: Ósmekkleg úrvinnsla á vandmeðförnu efni.
HORACIO CASTELLANOS MOYA „Ég held að fólk skiptist ekki sjálfkrafa í góðmenni og
illvirkja; manneskjan er flóknari en svo. Ég hef ekki áhuga á svarthvítum persónum,
heldur gráu svæðunum.“ FRÉTTABLAÐIÐ/PJETUR
Dauðinn var daglegt brauð