Morgunblaðið - 21.11.1956, Blaðsíða 8

8
MoncrNfíiAfíip
rfiir» • ** 1 ■n/^Tr 10CÍÍ?
„RÍS ÞU UNGA ISLANUS
Á FUNDI Stúdentafélags Reykja
ríkur hinn 7. þ.m. minntist frá-
farandi formaður félagsins, Barði
I'riðriksson lögfræðingur þess, að
1 þessum mánuði væri 50 ár lið-
in, síðan nefnd kjörin af félaginu
— sem þá kallaðist Hið íslenzka
•túdentafélag, — sendi öllum al-
menningi áskorun um að gera
bláhvíta fánann að þjóðfána ís-
lendinga. Þessarri áskorun var
þann veg tekið, að það getur ekki
leikið á tveim tungum, að nú í
nóvember er hálfrar aldar af-
mæli islenzka fánans. Það sýnist
því vel til fallið að minnast hans
nú að nokkru.
í frásögn þessarri er víða stuðzt
við rit dr. Björns Þórðarsonar um
Alþingi og frelsisbaráttuna. Hef-
ir hinn mikli fróðleikur, sem þar
er saman kominn, sparað mjög
leit í öðrum heimildum.
★ ★ ★
Á Þingvallafundi 1885, þeim
hinum sama, þar sem fyrst var
sungið hið þróttmikla kvæði
„Öxar við ána“, var samþykkt
tillaga þess efnis að ísland ætti
rétt til þess að hafa sérstakan
verzlunarfána. Stjórnarskrár-
nefnd neðri deildar bar fram á
Alþingi hið sama ár frumvarp
til laga um þjóðfána fyrir ísland.
Þar var sagt, að ísland skyldi
Á hálfrar aldar afmæli
íslenzka fánans
EFTIR PÉTUR BENEDIKTSSON
um sá hann fjölmargt fyrr og
ljósara en aðrir íslendingar.
í grein, sem birtist í blaði hans
„Dagskrá“ hinn 13. marz 1897,
bendir hann mönnum á það, að
engin siðuð þjóð hafi dýrsmynd
í verzlunarfána sínum. Fáninn
eigi að bera þjóðliti fslands og
vera hvítur kross í bláum feldi.
Hinsvegar studdi hann tillöguna
um að taka fálkann upp sem
skjaldarmerki íslands í stað
flatta þorsksins, sem Danakon-
ungum hafði um langan aldur
þótt hæfa að nota sem þjóðar-
merki íslendinga.
Hið sama sumar lét föðursyst-
ir Einars, kvenskörungurinn
Þorbjörg Sveinsdóttir ljósmóðir,
Kvenfélag Reykjavíkur draga
blá-hvíta fánann við hún á Þjóð-
minningarhátíðinni hinn 2. ágúst
Mun það vera í fyrsta sinn, sem
þar skólastjóranum fálkamerki,
sem þeir hugsuðu sér að ætti
að blakta við hlið annarra Norð-
urlanda-fána er tilefni gæfist til.
Einhverjum dönskum blöðum
þótti þetta lýsa skorti á tilhlýði-
legri undirgefni og töldu það vera
tilraun íslendinga til að reka
„Dannebrog" af hólmi.
Ungur stúdent, sem síðan hef-
ir komið mjög við sögu, Gísli
Sveinsson, sendi blaði Land-
varnarmanna „Ingólfi", frásögn
af þessu, og „Ingólfur" var ekki
seinn á sér að taka upp hanzk-
ann. Hinn 24. apríl 1905 birtist
þar grein undir fyrirsögninni:
„Merki íslands", og var þar tek-
íð af skarið: „Oss vantar fána í
staðinn fyrir Dann‘ebrog“. Mælti
blaðið eindregið með tillögu Ein-
ars Benediktssoriar um gei'ð fán-
ans. Þetta varð til þess, að næsta
hafa sérstakan fána. Tillaga
frumvarpsins um gerð fánans var
á þessa leið:
Verzlunarfána íslands skal
skipt í 4 ferhymda reiti, er séu
greindir með rauðum krossi hvít-
fjöðruðum. Skulu þrír reitirnir
vera bláir og á hvern þeirra
markaður hvítur fálki. Fjðrði
reiturinn skal vera rauður með
hvítum krossi eftir sömu hlut-
föllum sem í meginfánanum, og
skal það vera sá reitur, sem næst
ixr er stönginni að ofan, begar
fáninn er hafinn. — Síðan er hlut
föllum reitanna lýst nána*a og
einnig stjórnvaldafánanum, sem
átti að vera klofinn.
Flestum íslendingum mun í
dag þykja þessi tillaga um gerð
fánans næsta einkennileg, enda
kom það fram í umræðum, að
forvígismönnunum var ærið ó-
ljós munur fána og skjaldar-
merkis.
Málið sofnaði í nefnd á þing-
inu 1885, og fara nú ekki sögur
af fánamálinu næsta áratug.
★ ★ ★
Einar Benediktsson skáld mun
frægur af kvæðum sínum meðan
íslenzk tunga er töluð, en hróður
hans af þeim má ekki varpa
■kugga á það, að í stjórnmálum
og margháttuðum framfaramál-
hann blakti á mannamótum, en
hitt má sanna, að meira en hálft
þriðja ár var þá liðið, síðan Ein-
ar lét fyrst sauma bláhvíta fán-
ann.
Gunnþórunn Halldórsdóttir
leikkona sagði frá því í blaðavið-
tali á 50 ára leikafmæli sínu, er
hún kom fyrst á svið í Fjalakett-
inum á Þrettándanum 1895. Þá
voru leikin tvö leikrit; hét annað
þeirra „Við höfnina“ og var eftir
Einar Benediktsson. I því leikriti
segir hún, að bláhvíti fáninn hafi
verið borinn inn á sviðið. Við þá
frásögn má bæta, að þar var Fjall
konan, ímynd íslands, sem hélt
á fánanum, sem var fagur silki-
fáni. — Stúlka sú, sem fór með
hlutverk Fjallkonunnar, var ung
blómarós, sem bótti fríðust af
öllum sínum jafnöldrum, Guð-
ríður Guðmundsdóttir frá Lamb-
húsum á Akranesi. Lifir hún enn
og er kona manns, sem og kem-
ur mjög við sögu fánamálsins,
Matthíasar Þórðarsonar forn-
menjavarðar.
',Y ★ ★
Litlar sögur fara af blá-hvíta
fánanum næstu árin. Þó blakti
hann á Þingvöllum, er gistihúsið
„Valhöll“ var vígt í ágúst 1898.
Á skólahátíð í Askov í janúar
1905 gáfu íslenzkir nemendur
Lögbergsgangan á Þjóðfundinum 1907. Fremstir ganga fánabcrarnir Benedikt Sveinsson ritstjóri
Ingólfs, Hjörtur Líndal hreppstjóri á Núpi í Miðfirði og Jón Samúelsson bóndi á Hofsstöðum á
Mýrum, talið frá hægri til vinstri.
sumar fór fáninn að sjást blakta
við hún hér og þar um landið við
hátiðleg tækifæri.
Jónas Guðlaugsson skáld hóf
komungur útgáfu blaðsins
„Vals“ sumarið 1906. Tók hann
mjög undir með „Ingólfi“ og
fagnar því, að nú taki að roða
fyrir þeim tímum, er krafizt
verði, „að fáni vor megi blakta
á öllum íslenzkum kaupförum
og líða frjáls um höf“.
Önnur blöð tóku og að vakna.
„Lögrétta", helzta málgagn
Heimastjórnarmanna, vill og
taka upp þjóðfána, til notkunar
innanlands og með ströndum
fram, en minnir menn á, að
danski fáninn sé ríkisfáni. Hann
eigi því heimtingu á að blakta á
opinberum byggingum og við
sigluhún á skipum, er fari héðan
til annarra landa.
★ ★ ★
Svona var málum komið, er
Stúdentafélagið tók málið upp
haustið 1906 og valdi 5 manna
nefnd til framkvæmda, þá Bene-
dikt Sveinsson, ritstjóra Ingólfs
Bjarna Jónsson frá Vogi, Guð-
mund Finnbogason, Magnús Ein-
arsson dýralækni og Matthías
Þórðarson. Komu tillögur þeirra
fyrir félagsfund hinn 22. október,
og höfðu allir orðið á eitt sáttir
um að mæla með tillögu Einars
Benediktssonar um gerð fánans,
nema Matthías Þórðarson gerði
það ágreiningsatriði í nefndar-
álitinu, að hann kysi heldur að
fáninn væri blár með rauðum
krossi, en hvítum röndum utan
um rauða krossinn. — Þarna kom
fyrst fram tillagan um þann fána,
er áratug síðar sigraði í viður-
eigninni. En að sinni var það
bláhvíti fáninn, sem bar sigur af
hólmi í Stúdentafélaginu.
Gerði fundurinn „ályktun um
fánann“, og í nóvembermánuði
sendi fánanefndin óskipt áskor-
un þá til þjóðarinnar, sem fyrr
getur. Birtist hún í heild á þess-
axri opnu blaðsins.
í sambandi við ályktun Stúd-
entafélagsins hinn 22. október
boðaði nefndin til almenns fund-
ar í Reykjavík hinn 29. nóvem-
ber, þar sem þeir Bjarni Jóns-
son frá Vogi og Guðmundur Finn
bogason töluðu af mikilli mælsku.
Var ræða Bjarna herhvöt í sjálf-
stæðismálinu, en Guðmundur
sagði m.a., að fáninn væri „fanga
mark þjóðarinnarrt, og fyrir þá
sök vildum vér hafa sérstakan
fána.
Suma kynni að furða á því, að
Einar Benediktsson kom ekki
sjálfur við sögu á fundum Stúd-
entafélagsins. En Einar var þá
um sinn sýslumaður Rangæinga
og sat að Stóra-Hofi á Rangár-
völlum með mikilli rausn. Hann
lét og ei sitt eftir liggja, þvx að
hann hafði nú ort hið undur-
fagra kvæði sitt til fánans, sem
sungið var fyrsta sinni á borg-
arafundinum í Reykjavík, með
lagi eftir Sigfús Einarsson:
Rís þú, unga Islands merki,
upp með þúsund radda brag.
★ ★ ★
Málinu var nú fylgt óspart eft-
ir með blaðaskrifum, ’bréfum,
póstkortum með mynd fánans og
bæklingum, er sent var um land
allt. Ungmennafélögin gengu nú
í lið með Stúdentafélaginu, og
leiddi þetta allt til þess, að á
fjölmörgum þingmálafundum,
sem haldnir voru vorið 1907,
voru gerðar samþykktir um fána-
málið.
Snemma sumars skoraði fána-
nefndin á landsmenn að draga
fánann á stöng á fæðingardegi
Jóns Sigurðssonar. Hinn 17. júní
1907 töldu menn 65 bláhvíta fána,
er blöktu við hún í Reykjavík.
Var nú hafinn undirbúningur
undir Þingvallafund síðar í mán-
uðinum.
Margs ber að gæta, og eitt var
það, að á þessum tíma var ekki
auðvelt að fá bláan og hvítan
fánadúk í Reykjavík. Því var sú
ein grein í ályktun Stúdenta-
félagsins um fánann, að „félagið
fær kaupmann til að láta gera
fána og hafa þá til sölu“.
Framkvæmdin ó þessum lið
ályktunarinnar lenti í höndum
Einars kaupmanns Gunnarsson-
ar, bróður Jóhannesar Hóla-
biskups, og þeirra hjóna Guðrún-
ar Pétursdóttur og Benedikts
Sveinssonar. Einar sá um pöntun
á fánadúknum, en Guðrún saum-
aði fánana í tugatali, og voru
þeir sendir um allt land.
★ ★ ★
Nú var efnt til Þjóðfundar að
Þingvelli hinn 29. júní 1907, til
þess að hvetja ráðherra og þing-
menn til einarðlegrar framgöngu
í sjálfstæðismálinu, og höfðu rit-
stjórar ýmissa blaða forgöngu
um það. Var þarna saman komið
mannval mikið.
Einar Gunnarsson og Benedikt
Sveinsson höfðu haft þann við-
búnað, að þeir höfðu pantað frá
Einar Benediklsson
útlöndum tjald svo stórt, að 60—
70 manns gátu sofið þar andfætis,
og kom það í góðar þarfir, bæði
sem gististaður og samkomu- og
veitingasalur. Þarna blakti blá-
hvíti fáninn, og eins yfir tveim
tjöldum öðrum, tjaldi Ungmenna-
félaganna og tjaldi Bessastaða-
manna, Skúla Thoroddsens rit-
stjóra og sona hans.
En ýmsir fleiri höfðu með sér
fána. Ari Arnalds sýslumaður
segir bráðskemmtilega frá reið
sinni á Þingvöll með Indriða
Indriðasyni miðli. Indriði reið
forláta gæðingi sem öndungur
hét:
„Indriði hafði stöng mikla með-
ferðis. Þegar hann kom á Al-
mannagjárbarminn, vafði hann
utan af stönginni meir en tveggja
metra löngu flaggi, íslenzka fán-
anum. Setti stangarendann niður
í skó sinn, innanvert á hægra
fæti, hélt stönginni fast að
hnakknum með hnénu og um
flaggstöngina með hægri hendi.
Með vinstri hendi hafði hann
taumhald á hestinum, sem var
mjög erfitt vegna þess að hest-
urinn varð ólmur, því norðangola
sveiflaði fánanum eigi lítið. Ég
hélt, að allt myndi fara til fjand-
ans, þegar hann þeyttist niður
í Almannagjána. Nei, ekki alveg.
öndungur tók brokk-sprett eftir
Almannagjá og eftir skeiðinu,
sem þá lá frá Öxarárbrúnni og
heim að Valhöll hinni gömlu, og
linnti ekki sprettinum, fyrr ea
hann nam staðar í miðri mann-
Einar Pétursson á fleytunni, sem „Islands Falk“ *ók herfangi i
Reykjavíkurhöfn 12. júní 1913.