Morgunblaðið - 24.12.1958, Blaðsíða 4

46
MORGVTSBLAÐIÐ
Miðvikudagur 24. des. 1958
▼

W c*SFP«Bg
■
Laufasstaður
i Eyjafirði
hræður gegn flugvarginum, einn-
ig var komið upp rellum, því
æðarfuglinn virðist hafa gaman
af hávaða. Til var meira að segja
að menn höfðu vatnsknúnar
harmonikur til þess að skemmta
hinum hljómlistarunnandi fugli.
Allt stuðlaði þetta að því að
hæna fuglinn að og segja mér
fróðir varpbændur að enginn
vafi sé á því að fuglinn hafi
gengist upp við mörgu af þessu.
Allt þetta gerði það að verk-
um að mikið fólkshald þurfti í
Laufási og því varð bærinn að
vera stór. Búhöldar fyrri tíma í
Laufási nýttu fleira en búpening
einan. Staðurinn átti lengi vel
eina æðarvarpið, sem nokkuð
kvað að í sýslunni. Mikil hlunn-
indi voru að silungsveiðinni í
höndum þeirra er kunnu að nýta.
Ennfremur átti þessi jörð fleiri
ítök eins og oft gerðist um ríkar
kirkjujarðir. Það voru því mörg
handtökin, sem vinna þurfti,
enda ekki skortur á hjúum á
þeim tímum og þá ekki hvað
sízt á þeim stöðum þar sem vel
var við þá gert eins og jafnan
mun hafa verið í Laufási. Um
miðja síðustu öld eru um 20 hjú
í Laufási, búpeningseign -staðar-
ins er þá um 300 fjár auk kúa
og hesta eftir þörfum heimilis-
ins. Æðarvarpið kemst þá upp í
2.500 hreiður og það voru ekki
svo lítil hlunnindi, því eftir verð-
lagsskrá Eyjafjarðarsýslu og
Þingeyjarsýslu 1849 er pundið af
hi-einsuðum æðardún metið til
Predikunarstóllinn í Laufáskirkju.
j síðan, eru nú næsta lítil í Lauf-
ási.
Auk þess sem Fnjóská eyddi og
ekki var hirt um að endurbæta,
tóku bændurnir í Nesi og Höfða
að koma upp varpi hjá sér, sem
1 næsta lítið var fyrir og hændi
það fuglinn úr Fnjóskárhólmum.
Margt var gert til þess að hæna
; fuglinn að. Byrjað var á því að
j friða landið fyrir ágangi búfjár
og ásókn flugvargs. Þá voru
byggð hreiður og í þau stráð
gömlu dúnrusli, sem til féll við
j dúnhreinsun. Byggðar voru tjarn
ir í varpinu þar sem langt var
J í vatn, til þess að fuglinn gæti
baðað sig. Þá voru settar upp
Mikið verk og illt var að hreinsa
dúninn, en þá voru engar sjálf-
virkar vélar til slíks.
Margt var handarvikið á stórbýli
A myndarbúi sem Laufási, var
margt handarvikið að vinna. Auk
vinnu við varp og dún þurfti
að heyja handa búpeningi en
slægjur voru þá ekki teknar á
sléttum túnum. Að vorinu var
mikið verk við aðgerð á húsum,
ávinnslu sem framkvæmd var
þannig að taðið var' malað í
kvörn og því hreytt úr trogi,
smalamennsku, rúning og lamb-
fjárgæzlu. Að haustinu var svo
Gamli bærinn í Laufási.
Myndirnar tók Eðvarð Sigurgeirsson.
sláturtíð með öllu umstanginu í
kringum hana, frágangur heyja,
göngur og réttir og margt og
margt fleira. Að vetrinum var
vinnan þreytt innan dyra nema
gegningar. Enginn skyld} halda
að forfeður okkar hafi legið á
meltunni þann árstímann, í það
minnsta ekki þar sem fyrirmynd
arbúskapur var.
Gamli Laufásbærinn myndi án
efa geta sagt frá mörgum kvöld-
vökunum, mætti hann mæla. Þar
var setið við tóskap, rökun gæra,
fléttun reipa og kaðla, dyttun að
reiðskap og ótal önnur verk, því
að í þann tíð var ekki aðeins
„hollur heimafenginn baggi“,
heldur var hlutina hvergi annars
staðar að fá. A vökunni sat
kvæðamaður eða sögumaður við
lestur eða kveðskap eða gestir
sögðu fréttir.
Þannig voru gömlu íslenzku
sveitabæirnir allt í senn, vinnu-
staður fólksins, skóli barnanna,
skemmtistaður þess og hvílustað-
ur.
Því er hér í upphafi farið
nokkrum orðum um líf og starf
þess fólka, sem gömlu bæina
okkar byggði, að með því vildi
ég gæða nokkru lífi hin gömlu
hús, sem nú er byrjað að reisa
við í Laufási eftir margra ára
niðurníðslu. Þetta verk verður
þeim mun kærara komandi kyn-
slóðum, sem þær gera sér ljósar
að þessir moldarkofar geymdu
líf þjóðarinnar og menningu í
aldaraðir, þótt ekkert hróf eigum
við óbrjálað eldra en fárra tuga
ára gamalt.
Umsögn dr. Þorkels Jóhannes-
sonar
Dr. Þorkell Jóhannesson hefir
í ritverki sínu um Tryggva Gunn
arsson gefið glögga lýsingu á
Laufásbænum eins og hann var
fyrir endurbyggingu þá er fram
fór á honum um 1870 og er hún
gerð eftir úttektarskrám staðar-
ins frá 1768—1828. Að lokinni
lýsingu einstakra bæjarhúsa seg-
ir svo dr. Þorkell orðrétt:
„Bærinn hefir verið geysistór
með sex húsaburstum fram á
hlað og margfaldri húsaröð á bak
við. Mörg þessara húsa hafa verið
harla reisuleg og til þeirra vand-
að. Sum þeirra, sem einkum voru
ætluð til íbúðar, þiljuð í hólf
og gólf og að öðru með því sniði,
er bar því vitni, að hér höfðu
engir kotkarlar búið. Má um það
nefna baðstofuhúsið, skálann og
Stórustofu. Þess má geta að bæj-
árþil öll voru máluð og vind-
skeiðar skreyttar á sumum hús-
unum. Nánari lýsing bæjarhús-
anna sjálfra sýnir hins vegar að
þau voru víða allmjög úr sér
gengin, veggir snaraðir, viðir
og þiljur tekin að gisna og fúna.
Hér var því mikið verkefni fyrir
höndum. Margt þurfti að lag-
færa og bæta, en sumt varð ofan
að taka og reisa að nýju. Eigi eru
nú gögn fyrir hendi um það,
hversu þeim Laufáshjónum (séra
Gunnari Gunnarssyni og frú Jó-
hönnu Gunnlaugsdóttur) hafi
unnizt húsabæturnar, en víst er
að þeim umbótum tók bærinn á
þeirra dögum að hann stóð með
svipuðum ummerkjum fram til
1870, er hann var ofan tekinn og
endurbyggður af síra Birni Hall-
dórssyni. Stendur sá bær enn í
Laufási og er nú talinn einn hinn
veglegasti bær frá fyrri. tíð, sem
til er hér á landi.“
Eins og af þessu má sjá er
Lauásbærinn eins og hann kemur
okkur fyrir sjónir í dag byggður
kringum 1870 að mestu. Fram
kemur í úttekt frá 1924 að sum
húsanna eru byggð síðar og að
minnsta kosti eitt er eldra. Við
endurbygginguna hefir bærinn
verið allmikið stækkaður og hon-
um talsvert breytt, t. d. er bað-
stofa stækkuð að mun.
Úttekt Laufásstaðar frá 1924
er mjög ýtarleg og er ekki hægt
að komast nær að lýsa ástandi
bæjarins, eins og honum ber að
líta út í dag, er lokið hefir verið
við að lagfæra hann. Þess vegna
mun ég aka það ráð að birta út-
tektina eða þann hluta hennar
sem lýsir bæjarhúsum. Einnig
segir þar nokkuð frá kirkju, eign
um hennar og ásigkomulagi. Hins
vegar er sleppt álagi, innstæðú-
fé, hjáleigum, bókum og fleiru
er staðnum tilheyrði. Úttektin
hljóðar að öðru leyti svo:
Úttekt Laufás-staðar 3. júní 1924
„Árið 1924, 3. júní, var próf-
astur _ í S.-Þing.-prófastsdæmi,
séra Ásmundur Gíslason á Hálsi,
staddur í Laufási til að stýra út-
tekt Laufás-prestakalls og af-
henda stað og kirkju Hermanni
presti Hjartarsyni, sem veitingu
hefir fengið fyrir prestakallinu
frá 1. þ. m. Prestakallið afhendir
frú Ingibjörg Magnúsdóttir,
ekkja séra Björn Björnssonar,
sem andaðist 31. okt. f. á., og
mætir fyrir hennar hönd við af-
hendinguna Sveinn Þórðarson
óðalsbóndi í Nesi. Viðtakandi
prestur var og sjálfur mættur.
Úttektarmenn voru tilkvaddir af
prófasti og mætir, Þórður hrepp-
stjóri Gunnarsson í Höfða og Jón
óðalsbóndi Sveinsson á Hóli.
Kom þá til úttektar:
A. Kirkjan
Kirkjan er svipuð og lýst er í
prófastsvísitasíu 9. okt. 1873 (sjá
vísitasíu biskups 18. júlí 1892).
Orna- et insrtumenta kirkjunnar
eru þessi: Altaristafla (sonur
ekkjunnar í Nain), númertafla
og ljósahjálmur, harmóníum,
tveir höklar, tvö rikkilín, eitt
rautt altarisklæði og hvítur alt-
arisdúkur, einn silfurkaleikur og
patína, tveir patínudúkar, oblátu
dós úr tré, bláleit messuvíns-
flaska (brotin), skírnarfat úr
látúni, ein tinkanna, 4 ljósastjak-
ar (einn bilaður) og ein eld-
spýtnadós, tvær klukkur í turni.
f FÁTÆKT fornra minja' okkar
íslendinga hvarflar hugurinn oft
til hinna óbrotnu gömlu húsa-
tófta, sem enn eru til með þjóð-
inni. Sem betur fer hefir nokkuð
verið gert til þess að varðveita
frá eyðileggingu gamla muni og
byggingar. Ekki getum við þó
sagt að við eigum af að státa
gömlum byggingum á mæli-
kvarða erlendra fornminja. Okk-
ar elztu byggingar, sem enn eru
undir þaki, munu ekki nema sem
svarar rúmlega aldar gamlar í
þeirri mynd er þær nú blasa við
augum. Byggingarefni okkar var
svo lélegt að varanleik að veður
og tímans tönn voru fljót að
granda því. En þetta eru einu
fornminjarnar sem við eigum og
því að vonum að mörgum sé
kært að þeim sé við haldið.
Gamalt höfðingjasetur
Ein þessara bygginga er gamli
þærinn í Laufási í Grýtubakka-
hreppi við Eyjafjörð. Hér er ekki
einasta um að ræða gamlan bæ,
stóran og reisulegan eftir því sem
þá gerðist, heldur er hér fornt
setur höfðingja og merkra klerka
og kennimanna. Frá Laufási eru
komnir stórmerkir menn, sem nú
lifandi kynslóð eru enn í fersku
minni. Vil ég þar nefna þá Þór-
hall biskup Bjarnarson og
Tryggva Gunnarsson banka-
stjóra. Af klerkum þeim er sátu
í Laufási frá upphafi 19. aldar
og til þessa dags vil ég nefna þá
séra Gunnar Hallgrímsson, séra
Gunnar Gunnarsson, séra Björn
Halldórsson, séra Magnús Jóns-
son og séra Björn Björnsson. Af
síðari tíma prestum hafa setið
þar séra Hermann Hjartarson í
eitt ár, séra Sveinbjörn Högna-
son í eitt ár og séra Þorvarður
Þormar frá 1928 og til þessa dags.
| Gamli bærinn |
i geymir minjar j
i um forna frægð j
jafns við loðna og lembda á í far-
dögum.
Æðarvarpið
Æðarvarpið í Laufási er allt
í Fnjóskárhólmunum. Það mun
hafa gengið á ýmsu með gæði
þess og stærð og fór það fyrst
og fremst eftir því hve vel var
um það hirt. Það er ótrúleg
natni sem við það þarf. Fnjóská
flæddi yfir meira og minna af
hólmunum á hverju vori og eyði-
lagði þá af varpinu, sem, ef vel
átti að vera, þurfti að endur-
byggja. Margt hefir komið til að
þessi dýrmætu hlunnindi, sem
svo voru talin fyrir einni öld
Klerkar 19. aldarinnar voru
margir hverjir miklir búhöldar
og héraðshöfðingjar og svo var
um þá guðsmennina í Laufási.
Staðurinn er fagur yfir að líta,
fjallsraninn upp frá bænum, er
myndar mynni Fnjósksdals að
vestan, er allbrattur en niður-
undan bænum mikið og víðlent
undirlendi með fagurlega skreytt
um hólmum Fnjóskár umflotnum
lygnum straum hins blátæra berg
vatns. Hólmarnir voru áður fyrr
fullir af æðarfugli og áin kvik
af silungi. Engin voru grösug og
heyfengur því góður en beitiland
allgott inn í mynni Fnjóskadals
þar sem áður voru beitarhús
staðarklerka.