Morgunblaðið - 24.12.1958, Blaðsíða 6

48
MORCVNBLAÐ1Ð
Miðvikudagur 24. des. 1958
Reistur minjasteinn
Þykkvabæjarklausturs
eftir dr. Kristján Eldjárn þjóðminjavörð
Inngangiir.
HINN 2. nóvember 1958 var víg-ð-
ur steindrangur sá, sem bændur í
Álftaveri hafa beitt sér fyrir að
reistur yrði til að minna á hið
forna klaustur í Þykkvabæ. Á
steininum stendur: Til minja um
klauslrið í Þykkvabæ 1168—1550,
og á minna áberandi stað:
Steinninn var reistur 1958. Sökum
iþess að ríkið lagði fram nokkurt
fé til að koma upp minnismerki
þessu, kom í minn hlut að hafa þar
nokkra forsögn. Vildi ég gjarna
geta verið viðstaddur þegar steinn
inn yrði vígður og frestaði því
nauðsynlegri ferð minni í Skafta-
fellaþing, þangað til þessa fyrstu
vetrardaga.
Ekki brást heilagur Þorlákur
sinum mönnum í Álftaveri.
Vígsludagurinn rann upp með
mikilli sólarbirtu og víðri sýn til
fjalla. Ég fór snemma dags með
samferðamanni mínum frá Vík í
Mýrdal. Við gerðum iykkju á
leiðina og komum við á Hjörleifs-
höfða á Mýrdalssandi og gengum
upp á höfðann og svipuðumst um
á bæjarrústunum. Þarna var bú-
ið til skamms tíma. Uppi á höfð-
anum er fagurt bæði nær og fjær
á björtum degi. Samt orkar sú
tilhugsun meira á mann, hve fer-
legt það í rauninni var að búa á
stað eins og þessum, bærinn á
þessu klettaskeri í kolsvörtu sand-
hafi, bæjardyrnar á þverhníptri
bjargbrúninni, og Katia eins og
yfirvofandi atómsprengja, til í
allt á hverri stundu. Það hefur
þurft menn af sérstakri mótun til
þess að þola langvistir á þessúm
stað.
Frá Hjörleifshöfða héldum við
rakleiðis austur í Ver og komum
að Þykkvabæjarklaustri upp úr
hádegi, skömmu áður en tekið var
til. Klausturkirkjan var þéttskip-
uð. Fyrir aitari þjónuðu séra
Jónas Gíslason í Vík og séra Val-
geir Helgason í Ásum, en prófast-
urinn séra Gísli Brynjólfsson
prédikaði. Sjálfum veittist mér sú
ánægja að fá að vera meðhjálp-
ari, las bæn í kórdyrum, af-
skrýddi prestana tvo og steig svo
í stólinn í messulok. Fannst mér
sem ég hefði aldr«i komizt nær því
"að standa í sporum hinna mörgu
prestvígðu manna, sem ég á til að
telja, og mun ég sennilega aldrei
komast til æðri metorða í kirkj-
unni en þetta.
Að messu lokinni vígði séra
Valgeir minningarstein Þykkva-
bæjarklausturs, en eftir það var
haldið að Herjólfsstöðum og setzt
að kaffi, og héldu þar ýmsir góðir
héraðsmenn ræður í tilefni dags-
ins.
Brynjólfur Oddsson á Þykkva- j
bæjarklaustri sýndi mér augljós
merki þess, að kirkjugarðurinn
mundi áður fyrr hafa verið til (
muna stærri til suðurs en nú. ’
Það er ekki um að villast, í mýr-
inni sunnan við núverandi garð
sjást tvö garðlög, sem bæði eru
bersýnilega suðurhlið garðsins
eins og hún hefur verið. Garður-1
inn hefur verið færður saman
smátt og smátt, líklega vegna
bleytu. Ekkert sést nú af rústum
þeim, sem Árni Magnússon talar
um, en það er skiljanlegt, þær eru
sokknar í mýrina. Gömlu kirkju-
garðsveggirnir, sem þó hafa ver-
ið mjög háir, eru líka því nær
sokknir. Eftir að hafa séð um-
nerki þessi við kirkjuna styrktist
ég í þeirri trú, að rétt sé sögn
4rna, að klaustrið væri sunnan j
*ið kirkjuna og rústir þess væru {
sýnilegar fram á 18. öld. Þarna
munu þær vera, sokknar í mýrina.
Við félagar fórum úr Veri um
kvöldið austur á bóginn. Við ætl-
uðum að vísitera gamla bænhús-
ið á Núpsstað, grafa síðan upp
fornmann í Hrífunesi, fundum að
vísu engan mann, en í hans stað
hest þann, sem bezt hefur verið til
moldar búinn fornhesta, þeirra
sem enn hafa verið úr jörðu
grafnir hér á landi, og er af hon-
um sérstök saga.
Ritstjóri Morgunblaðsins hefur
óskað þess að fá að birta ræðustúf
þann sem ég flutti í kirkjunni að
Þykkvabæ við vígslumessuna. Mér
fannst óþarfa meinbægni að neita
ritstjóranum um þetta, þó að lest-
ur þessi sé eins og hver önnur
tækifærisræða, hvorki fugl né fisk
ur, og ekki ætluð til birtirgar. Og
látum þá kylfu ráða kasti.
Erindi i klausturkirkjunni
Það er einkennileg tilhugsun
fyrir þann, sem hingað kemur í
þessa afskekktu sveit, og í þessa
litlu kiikju, sem stendur hér ein
og allfjarri öðrum húsum, næst-
um því eins og Strandarkirkja, að
hér skuli eitt sinn hafa verið einn
ríkastur staður á Islandi og ein
helzta menningarmiðstöð og
menntasetur landsins. Mikil ald-a-
hvörf hafa gengið yfir þennan
stað eins og marga aðra, hann
hefur í rás tímans misst þá þjóð-
félagslegu þýðingu sem hann eitt
sinn hafði, og þá er ekki að sök-
um að spyrja, ekkert minnir ?
forna frægð, staðurinn er næst-
um því eins auður og snauður að
jiinjum og þar hefði aldrei neitt
gerzt, að minnsta kosti aldrei
neitt, sem ekki hafði álíka gerzt
á hverjum öðrum stað á landinu.
Þetta er mjög einkennandi fyrir
ísland og hefur orðið mörgum
mönnum umhugsunarefni, fátækt
þessa lands að merkilegum minj-
um um byggð fyrri tíma, jafnvel
þar sem þéttbýlast er og ríkastir
staðir hafa verið. Mannanna verk
geta yfirleitt sýnzt smá í stór-
skornu umhverfi þessa hrikalega
og strjálbyggða lands, og dæm-
in sýna að þau hafa ekki fram
að þessu reynzt til mikillur fram-
búðar gerð. Merkilegar byggingar
eru hverfandi lítið atriði í ís-
lenzkri menningararfleifð, og
þetta stingur mjög í stúf við það
sem er með flestum öðrum þjóð-
um, sem yfirleitt eiga fjölda
fornra merkilegra bygginga, kirkj
ur, hallir og ýmsar byggingar
aðrar, sem annað hvort eru ágæt-
ar og taldar þjóðargersemar
sjálfra sín vegna eða þeirra at-
burða, sem þeim eru tengdir.
Fátækt okkar að þessu ieyti á í
senn rót sína að rekja til náttúru-
fars þessa lands, sem lítið hefur á
boðstólum af endingargóðu efni,
og til hins íslenzka þjóðfélags,
sem frá upphafi og löngum síðan
var samfélag ítrjálla bænda-
byggða, þar sem hvorki voru kon-
ungar, aðall, bæir né borgarastétt.
Ég nefni þessa fátækt sem at-
hyglisverða staðreynd, en ekki til
sakast um hana, fyrri kynslóðir
hafa eftirlátið okkur merkilegan
arf fyrir því, þótt þær reistu ekki
hús sem til frambúðar væru. En
í húsum bjuggu þó Islendingar
eins og aðrir menn, og hér eins
og annars staðar var húsakostur-
inn afar veigamikill þáttur I
menningu fólksins, umgerðin ut-
an um hversdagslegt líf þjóðar-
innar og alla hætti hennar, og á
sinn hátt var sérkennileg húsa-
gerðalist fólgin í sumum þeim
húsum, sem bezt voru gerð hér á
landi fyrr á tíð, svo sem íslenzku
baðstofunni og íslenzku torfkirkj-
unni. Þótt hér séu ekki fornar
hallir eða dómkirkjur, höfum við
nú á elleftu stundu hafizt handa
um að reyna að verja frá glötun,
nokkra góða og gilda fulltrúa fyr-
ir forna íslenzka húsagerð, ekki
af því að hún sé svo stórkostleg,
heldur af því að hún er snar þátt-
ur af gamalli íslenzkri menningu
og eitt hið skýrasta og áhrifarík-
asta tákn um líf þjóðarinnar í
landinu. Þjóðminjasafn Islands
hefur fengið í sína vörzlu nokkra
torfbæi, sem ætlunin er að láta
standa til komandi tíma. Að skoða
slíkan bæ er á við hina lærdóms-
ríkustu lexíu í íslandssögu, og
þessir bæir munu þykja æ því
merkilegri og meiri eign sem
lengra líður og þeim fækkar sem
sjálfir ólust upp við torfhúsaöld
og líta á allt sem henni heyrir
sem sjálfsagðan hlut. Einnig höf-
um við tekið til varðveizlu nokkr-
ar torfkirkjur, sem raunar munu
vera með smæstu og látlausustu
guðshúsum í gervallri kristninni,
en eru eins fyrir því ómetanleg
mynd úr íslenzku lífi fyrri alda.
1 þessu héraði, þar sem við erum
nú stödd, er ein slík bygging varð
veitt, bænhúsið á Núpsstað, sem
notað var sem guðshús fram und-
ir síðustu aldamót og alltaf síðan
hefur staðið og notið umhyggju
bóndans á Núpsstað, Hannesar
Jónssonar. Nú hefur Þjóðminja-
safnið tekið að sér umsjá þessa
húss og var gert við það allt að
veggjum, grind og þaki, á síðast-
liðnu vori, og er ætlunin að koma
því einnig í gott lag innan húss á
næstunni.
Séra Valgeir Helgason vígir minningarstein Kirkjubæjarklausturs.
minningarmark Þykkvabæjar-
klausturs, hafa ekki viljað láta
þessa fornu menningarstofnun hér
aðsins liggja með öllu óbætta hjá
garði, og ekki viljað una því að
ekkert sýnilegt tákn um að hún
hafi nokkurn tima hér verið, sé
sjáanlegt á staðnum.
Og Þykkvabær í Álftaveri er
sannarlega einn af meiri háttar
sögustöðum landsins. Ekki af því
að hér hafi búið svo voldugir
höfðingjar eða hér hafi gerzt hin-
ir stærstu stjórnmálalegir við-
burðir, heldur áf því að hér stóð
munkaklaustrið, kanókasetrið,
ágætt menntasetur og ríkt höfuð-
ból. Hér verður engin tilraun
Þykkvabæjarklausturskirkja.
Þessar gömlu byggingar sem ég
hef hér lauslega minnzt á, eru
alls ekki sérstaklega bundnar við
sögustaði landsins, enda standa
þessi hús yfirleitt ekki í sam-
bundi við neina forna frægð.
Sögustaðirnir eru eins minjalaus-
ir og allir aðrir staðir, og þessu
kunna margir illa, vilja láta merk
an sögustað bera það með sér, að
hann sé sá sem hann er, eða þar
sé að minnsta kosti eitthvað
sem minni á forna frægð. Ég geri
ráð fyrir, að minnismerki það, sem
nú hefur verið reist hér.í Þykkva-
bæ, eigi þessari tilfinningu til-
veru sína að þakka. Þeir menn í
þessu héraði, sem beitt hafa sér
fyrir því, að reist hefur verið
gerð til þess að rekja sögu klaust-
ursins í Þykkvabæ, en drepa má á
nokkur sundurlaus atriði, sem
varpa skýru Ijósi yfir það hvílík-
ur þessi staður var á sínum vel-
maktardögum. Til er máldagi
klaustursins frá 1340, þegar það
hafði staðið tæpar tvær aldir. —
Klaustrið átti þá fjölda jarða hér
og í nærliggjandi sveitum og
námu afgjöldin af þeim öllum
stórfé í alls konar afurðum, auk
þess sem það átti hin margvísleg-
ustu ítök á fjölda staða, meðal
annars skóga, reka- og hvalfjörur
og beit. Það átti 95 kúgildi á leig-
um og 43 kýr heima, 19 uxa eldri
en tvævetra, 15 tvævetra og 25
vetur-gömul naut og 25 kálfa, 215
ær, 240 veturgamlar kindur, 75
sauðir og hrútar, 43 hross vetur-
gömul og eldri, fjórar gyltur með
grísum og fjórar gæsir. Þetta var
kvikfjáreignin og má segja, að
eign klaustursins í matvælum og
alls konar innanstokksmunum og
tjöldum sé mjög í stíl við þetta,
enda má nærri geta að hér hefur
verið mannmargt. Og þar sem
þetta var þó, þrátt fyrir allt þetta,
fyrst og fremst kirkjulegur stað-
ur, en ekki veraldlegur, liggur það
í hlutarins eðli, að ekki muni
kirkjan hafa verið að sínu leyti
ver búin en bæjar- eða klaustur-
húsin, enda var hún ótrúlega rík
að hinum dýrustu gersemum. Hún
átti t. d. 30 hökla og 31 kórkápu
og öll önnur messuklæði eftir
þessu, sjö silfurkaleika, sex dýr-
indis krossa, helgidómaskrín,
textabækur, þrjá bagla, 10 klukk-
ur og bjöllur og fimm útskornar
dýrlingamyndir. Ekkert er sag't
um það í máldaganum, hvernig
kirkjan var eða hvernig hér var
húsum háttað, en auðlegð staðar-
ins er svo geysileg og í svo miklu
stærri sniðum en við erum vanir
að hugsa okkur einn stað nú á síð-
ari öldum, að óhugsandi verður að
telja, að hér hafi ekki verið hin
veglegustu húsakynni. Það liggur
svo að segja í hlutarins eðli.
Þessi merkilegi máldagi bregð-
ur upp fyrir okkur mjög skil-
merkilegri mynd af þvi, hvernig
hér var umhorfs og hvað hér var
umleikis á blómatíma klausturs-
ins. En margir voru staðirnir
stórir og auðugir á þessum tíma,
og skammt mundi Þykkvabæjar-
klaustri endast það til sögulegr-
ar f rægðar, þótt því tækist að
skattgilda bændur og raka sam-
an auði. Þetta er að visu stór-
brotin mynd úr miðaldalífi, en
myndi þó hafa sínar skuggahliðar,
ef allt væri gerskoðað. Meira er
um hitt vert, að hér var andlegt
höfuðból. Á miðöldum • voru
kiaustrin helztu menntastofnanirn
ar við hliðina á biskupsstólum og
skólum þeirra. Margir munkar
voru brautryðjendur á sviði lista
og bókmennta, og í klaustrunum
þróuðust alls konar fræði, fyrst og
fremst guðfræði eða heilög fræði,
en einnig sagnfræði, jafnvel nátt-
úrufræði. Hér á landi var þetta
svo, engu siður en í hinum stærri
löndum, þar sem munklífi voru
voldugri og áhrifameiri en hér. En
meðal íslenzkra klaustra skipaði
Þykkvabæjarklaustur mjög virðu-
legan sess, og hefur }:að eflaust
að töluverðu leyti stafað af því,
hvernig til þess var að upphafi
stofnað. Þorlákur Þórhallsson