Morgunblaðið - 19.12.1967, Blaðsíða 17

MÖRGUNBLAEKÐ, ÞRIÐJUDAGUR 19. DES. 1'967
17
Haraldur Björnsson leikari - Minning
Fæddur 27. júlí 1891
Dáinn 9. des. 1967
í DAG er borinn til hinztu
hvíldar einn litríkasti persónu-
leiki í hópi íslenzkra listamianna,
Haraldur Björnsson leikari, sem
liézt að heimili sínu aðfaranótt 9.
desember. Hann hafði þá um
kvöldið leikið hlutverk Jóns
bónda í „Fjalla-Eyvindi" af
óvenjumdklum þrótti og tilþrif-
um, enda þótt hann væri fremiur
lasburða alla vikuna, og þegar
leikstjórinn bað hann að gæta
heilsu sinnar og fara varlegar í
sakirnar, svaraði hann eitthvað
á þessa leið: „Uss, láttu ekki
svona. Þetta er svanasöngurinn".
Þannig var Haralduir Björnsson
þau fáu ár sem ég þekkti hann:
einlbeittur og stundum einpykk-
ur, ihispurslaus og glaðbeittur,
lét smámuni aldrei á sig fá. Ég
held hann 'hafi vitað að hverju
dró og afráðið að taka því með
brosi á vör. Hann var víst frem-
ur ódæll sjúklingur, fór ekki
gjarna að ráðum lækna eða
þeirra annarra, sem hvöttu hann
til varfærni, heldur lifði lífinu
til hinztu stundar einsog honum
væru ævinlega allir vegir færir.
Sifkum mönnum er gott og
heilsusamlegt að kynnast þó
þeir geti að vísu orðið umhyggju-
sömum ástvinum ærið áhyggju-
efni. Haraldur kvaddi lífið á
sama hátt og hann hafði lifað
því, með reisn og æðruleysi.
Haraldur Björnsson.
Haraldur Björnsson var fæd'd-
ur 27. júli 1891 á Veðramóti í
S'kagafirði, sonur merkishjón-
anna Þorbjargar Stefánsdóttur
('systur Stefáns skólameiistara)
og Björns Jónssonar bónda og
hreppstjóra Skarðshrepps. Hann
lauk gagnfræðaprófi á Akureyri
11911, en fór um 'haustið til
Reykjavíkur og settist í Kenn-
araskólann þar sem hann stund-
aði nám næstu tvo vetur, en
vann nyrðra sumarroánuðina. Að
loknu kennaraprófi 1913 fór
hann til æskustöðvanna í Skaga-
firði og gerðiist farkennari, en
veturinn 1914-1915 var hann
einkakennari hjá tveimur kaup-
mannsfjölskyldum á Akureyri.
Þann vetur lék hann í fyrsta
sinn á sviði og kom fram í hlut-
verki Jacks í „Frænku Char-
leys“, og var 'það jafnframt
frumraun Soffíu Guðlaugsdóttur
á leiksviði. Þarmeð var lífs-
stefna Haralds mörkuð, þó hann
legði að vísu ekki útá þá braut
strax. Veturinn 1915-1916 var
hann við verzlunarnám í Kaup-
mannahöfn og gerði'st síðan sölu-
stjóri KEA á Akureyri, gegndi
því starfi til 1924. Á þessum ár-
um var hann formaður Lei'k-
félags Akureyrar (1918-1924) og
starfaði af lífi og sál að leik-
listarmálum á staðnum, bæði
sem leikari og leikstjóri.
Sumarið 1921 gekk Haraldur
að eiga eftirlifandi konu sína,
Júlíönu Friðriksdóttur hjúkrun-
arkonu, og eignuðust þau tvö
börn, Stefán og Dóru, áður en
þau héldu til Kaupmannahafnar
1924, en þriðja barnið, Jón,
fæddist haustið 1930, efltir að
þau voru komin heim úr „út-
legðinmi“. Með för Haralds til
Hafnar haustið 1924 hóflst nýr
áfangi í ævi hans og sögu ís-
lenzkrar leikmenntar. Pélítill 33
ára gamall verzlunarmaður tek-
ur sig upp með könu og tvö
kornabörn, flyzt í erlenda stór-
borg og leggur út'í Iþriggja ára
erfitt leiklistarnám. Útfrá ölluim
gildum íslenzkum ‘sjónarmiðum
í þann tíð var þetta feigðarflan,
en Haraidur lét raunsæi og
skynsemi lönd og leið, hlýddi
boðum þeirrar ólgandi ástríðu
sem hafði altekið hann kvöld
eitt veturinn 1914-1915 eftir leik-
sýningu á Akureyri.
Eftir þriggja ára strangt nám
kom Haraldur í fyrsta sinn fram
á sviði Konunglega leikhússins í
Kaupmannahöfn 27. maí 1927,
lé'k hlu'tverk Kára í „Fjalla-
Eyvindi" á mó>ti skólasystur
sinni, Önnu Borg. Síðan hélt
flann heimleiðis, fyrsti sérmennt-
aði leikari íslendinga, staðráð-
inn í að efla þá li'stgrein sem
átti hug hans og hjarta. Sama ár
sviðsetti hanm „Galdra-Loft á
Akureyri við góðan orðstír, en
fyrsta verkefni 'hans hjá Leik-
félagi Reykjavíkur var „Villi-
öndin“ eftir Ibsen (1928).
Næsta stóra verkefni Haralds
Björnssonar var Sögulega sýn-
ingin á Alþingishátíðinni 1930,
sem þótti takast vel og var ltengi
í minnum höfð. Á þessum árum
var hinsvegar ekki nokkur leið
að hafa lífsframfæri af leiklist,
þannig að Haraldur varð að
hverfa til sinna fyrri starfa,
réðst að Austurbæjarbarnaskól-
anum og kenndi þar á árunum
1933-1950, aukþess sem hann var
stundakennari við Kennaraskól-
ann á sama skeiði. Ennfremur
hélt hann einkaleikskóla á árun-
um 1930-1950 og vann svo í frí-
stundum sínum sem leikari og
leikstjóri hjá Leikfélagi Reykja-
Víkur og Ríkisútvarpinu. Hann
var formaður Leikfélags Reykja-
víkur 1930-1933 og í stjórn Fé-
lags íslenzkra leikara 1944-1950.
Árið 1940 braut Haraldur blað í
íslenzkri leiklistarsögu með því
að ráðast í það glæfrafyrirtæki
að gefa út sérstakt tímarit, helg-
að leikhúsmálum, og hélt því
úti beilan áratug með myndar-
legum hætti. Hefur yngri mönn-
Haraldur Björnsaon scan Shylock í Kaupmanninum í Feneyjum
(Shakeapeare) í Iðnó 1945 (LR).
um, sem vissulega búa við betri
ytri aðstæður, ekki auðnazt að
leika það eftir, 'þó tVívegis hafi
verið tid sHkrar útgáfu stofnað
síðan.
Árið 1950 urð'u önnur mikil
þáttaskil í ævi Haralds Björns-
sonar og sögu íslenzkrar lei’k-
listar. Þjóðleikhúsið tók til
starfa og Haralduf réðst þangað
sem leikari og leikstjóri, þannig
að hann gat uppfrá því einibeitt
sér að 'höfuðálhu'gam'áli sínu.
Hann sat í þjóðleikhúsráði 1950-
1961 sem fulltrúi leikara og var
kennari við Leiklistarskóla Þjóð-
leikhiússinis 1951-1961. Hann var
einnig fulltrúi leikara á þingi
Bandalags íslenzkra listamanna
frá 1959.
Eftir að Haraldur Björnsson
lét af störfum hjá 'Þjóðleikhús-
inu fyrir aldurs sakir 1961, fór
þvl Víðsfjarri að hann settist í
helgan stein, heldur hafði hann
þvert á móti meira að gera en
nökkru sinni fyrr. Hann lék
fjölda hlutverka hjá Leikfélagi
Reykjavíkur, Grímu og Ríkiisút-
varpinu á árunuim 1961-1967.
Um það er lauk munu hlutiverk
hans á sviði hafa verið orðin
miHS 150 og 160 talsins, og í út-
varpi yfir 320, auk(þess sem
hann 'hafði stjórnað um 50 leik-
sýningum. Leikferðir um ísland
fór hann fjölmargar auk leik-
farar til Helsinki 1948 og til
Kaupmannáhafnar og Osló 1950.
Þetta staðrteyndatal segir vit-
anlega harla fátt um manninn
Harald Björnsson annað en það,
að hann var brennandi af áhuga,
hamhleypa til vinnu og hug-
djárfur til sóknar og varnar list
sinni. Bakvið staðreyndimar
liggur áralöng barátta við skiln-
ingsleysi og deyfð, vanafestiu og
fordóma, þar sem skiptiuot á skin
og skúrir, sigrar og ósigrar. Har-
aldur var í mörguim greinum
brautryðjandi í íslenzkri leik-
rnennt og þurfti því mianga hi/ldi
að heyja, sem við yngri menn
gerum okkar mjög óljósa grein
fyrir. Þó hefur hann leyft okk-
ur að skyggnast örl'ítið á bak við
tjöldin í fróðlegri og skemmti-
legri sjálflsævisögu, „Sá svarti
senuþjófur" (1963), sem Njörður
P. Njarðvík færði í letiur. Hins-
vegar mega florsvarsmenn ís-
lenzks sjónvarps og kvikmynda-
gerðar bera kinnroða fyrir þá
óafsakanlegu vanrækslu að láta
hjá líða að kvikmynda leik
fyrsta 9érmenntaða íslenzka
leikarans. Að vísu lék hann smá-
h'lutverk í kvikmyndinni „79 af
stöðinni“, en það er engin heim-
ild um list og feril Haralds á
leiksviði.
Ég þekkti Harald Björnsson
ekki nema sex síðuistu árin og
fylgdist aðeins með leikferli
hans undanfarinn áratug, eftir
að ég kom heirn til íslands. En
þessi stuttu kynni verða mér án
efa hugstæð til æviloka, því þar
fór enginn hversdagsmaður sem
Haraldur var. Hann var hrókur
fagnaðar hvar sem hann kom,
léttur og lipur í samræðum, og
sannur höfðingi heim að sækja.
Hann var einn síðasti samræðu-
meistarinn á íslandL Minning-
arnar frá glaðra vina fundum á
heimili hans eru margar ag allar
ljúfar, þó stundum væri storma-
samt. Misklíðarefnin urðu aldrei
tilefni vinslitia eða óvildar, held-
ur einungis tiil að hreinsa loftið.
Bezitu minningar miínar um
hann eru þó bundnar hópferða-
lagi til Grikklands haustið 1965.
Hópurinn var allfjölmiennur og
ákafltega sundurleitur, en það
eru engar ýkjur að aldursflorset-
inn hélt uppi kæti ferðafélag-
anna nær óslitið í heil'ar þrjár
vi'kur. Og gaman var að sijá
þessa öldnu kempu ganga fram á
nokkur elztiu leiksvið vestrænn-
ar menningar, í Delfí, Epí-
davros, Knossos og Efesus, og
segja fram tiexta úr frægum
verkum á tungu Væringja. Ætli
það hafi nokkurntiíma gerzt áð-
ur?
Ferðin til Grikklands var far-
in hálfu öðru ári efltir að Har-
aldur hafði kennt hjartameins
og verið lagður inná sjúkrahús,
en það kom í engu fram í at-
ferli 'hans, að hann yrði að fara
gætilega. Ég minnist þess lika
frá þessari sjúkrahúsvist hans,
að okkur hjónunum varð eitt
sinn gengið hjá Landsspítalan-
urn, og kom þá Haraldur
alltiíeinu 'hálfur útum glugga
á annarri hæð, kvartaði sáran
undan príisundinni og fór mörg-
um orðurn um 'hið þreyða frelsi.
Maður með annan eins lífsþorsta
og hann hefur áreiðanlega unað
iðjuleysinu illa, enda var hann
ekki fyrr kominn á fætur en
hann tók til óspiUtra málanna.
Framhald á bls. 21.
Við andlát Haraldar Björnssonar leikara og leikstjóra
höfum við félagar hans margs að minnast og mikið að
þakka.
Horfinn er af sjónarsviðinu mikill listamaður og stór-
brotinn persónuleiki, sem Xengi verður minnst. Víst er
um það, að skarð það, er autt stendur við brottkvaðn-
ingu Haraldar í röðum íslenzkrar leikarastéttar, verður
seint fyllt.
Starfsgleðin og krafturinn virtist óbreytt til hinztu
stundar, því daginn áður en hann dó stóð hann á leik-
sviðinu fyrri hluta dags við sköpun nýrrar persónu, til
viðbótar sínu stóra hlutverkasafni og lék af miklum
þrótti, þó veikur væri. Og um kvöldið lék hann hlutverk
sitt í Fjalla-Eyvindi, en nokkrum klukkustundum siðar
var hann látinn.
Stundum virðist ekki vera nema hársbreidd, sem skilur
að lif og dauða — og enginn veit sína ævina fyrr en öll er,
segir máltækið, en þó er það nokkuð öruggt, að IHarald
hefur verið farið að gruna, að hverju stefndi áður en langt
um liði, en fjarri var honum þó að kvarta eða gefast
upp. Hann var i fullu starfi fram á síðustu stund.
Um leiklistarstörf Haraldar Björnssonar, áhuga, dugnað
og samvizkusemi á hans löngu leiklistarbraut, fyrr og
siðar, er óþarfi að fjölyrða hér. Það er alþjóð kunnugt.
En óhætt mun a$ fullyrða, að hann verður alltaf talinn
einn af brautryðjendum í íslenzkri leikarastétt. Einn af
þeim mönnum, er vörðuðu veginn og lét aldrei bugast þótt
oft blési kalt á móti.
Haraldur Björnsson var um margra ára skeið fulltrúi
leikara í Þjóðleikhúsráði. Hann var heiðursfélagi Leik-
félags Reykjavíkur og Félags islenzkra leikara. Hann var
einn af stofnendum stéttarfélags leikara hér á landi og sat
í fyrstu stjóm þess. Sæmdur var hann gullmerki Félags
íslenzkra leikara á 25 ára afmæli þess.
Félagar Haraldar Björnssonar senda eftirlifandi konu
hans, frú Júlíönu, börnum hans og öðrum aðstandendum,
innilegar samúðarkveðjur. íslenzkir leikarar þakka Har-
aldi liðin samstarfsár og meta að verðleikum þann mikla
skerf, sem hann hefur lagt íslenzkri leiklist.
Stjórn Félags íslenzkra leikara.