Morgunblaðið - 19.01.1977, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 19. JANUAR 1977
Dr. Hallgrímur Helgason:
I Mbl. 12. des. sl. birtist grein
Sigurðar Olafssonar, „1
Dofrans höll“. Snýst hún í
kjarna sfnum um andstæðurn-
ar popp-músík og klassísk tón-
Iist. Er þar vakirt máls á vanda,
sem steðjar að samfélagi nú-
tímans og vert er að gaumgæfa.
Þetta vandamái er tslendingum
sérstaklega skylt að hugleiða,
þar sem þeir, tónmenntalega
séð, enn eru ung og óhörðnuð
þjóð, með enga klassíska arf-
leifð í ríki tóna, einungis alin á
fornum dönsum, rimnakveð-
skap, tvísöng og skrúðfærðum
sálmasöng gegnum raðir alda.
Listmúsík er svo ungt fyrir-
bæri, að hún enn er ekki orðin
partur af þjóðarsögu.
Æska sem skortur á
reynslu
Vegna þessa æskuástands
kemur fram sérstaða. Aldalang-
ur skortur á samneyti við list-
músík leiðir af sér vöntun á
reynslu, sem aftur háir eðli-
legri og nauðsynlegri dóm-
greind. Afleiðing þessa verður
Ioks vanþróaður smekkur. Sam-
neyti okkar hefir verið hvað
nánast við mælt mál og rítað.
Tónlist, byggingarlist og mynd-
list hafa orðið útundan á veg-
ferð sinni sem ritlist.
Auðvelt er að beizla athygli
reynslulítílla og möta smekk
þeirra, því að fátt veit fyrr en
reynt er. Skiptir þá miklu, að
tilgangur áhrifavalds sé göður,
hann miði að auknum persónu-
þroska, sé uppbyggjandi í sam-
félagslegum skilningi. Sé hann
aftur á móti miðaður við þau
sjónarmið, er einkum snerta
augnabliksespi sem plakat fyrir
söluvöru, þá er hætt við að
fánýti sé fram borið, er hefti
persónuþroska og geti staðið
samfélagslegri uppbyggíngu
fyrir þrifum.
Tónmenntun og
popp-músík
Öll félagsleg samtök tón-
mennta, kórar og hljóðfæra-
flokkar, auk konsert-
listamanna, vinna að samfélags-
legri uppbyggingu. Þau gefa
meðlimum verðug verkefni til
að leysa og flytja á hljómleik-
um fyrir alla þá, er hlýða vilja á
áheyrilega músik í sigildum
búningi samkvæmt listrænum
kröfum. Oft er menningarauki
að slíkum samkomum. En
furðulegt má teljast, ,hve til-
tölulega lítið af æskufólki sæk-
ir þesskonar mannamót.
Svo augljós sem þessi stað-
reynd er, því hörmulegri verð-
ur orsökin, nefnilega skortur á
tónmenntalegu uppeldi í skóla-
kerfi landsins. Æskulýður þjóð-
ar fær ekki þá tilsögn í tón-
menntum, sem krefjast verður í
menningarþjóðfélagi. Þar sem
nú uppvaxandi íslendingar
hljóta enga reglubundna inn-
sýn í heim sígildrar listar,
skapa þeir sér sinn eigin tón-
heim, nefnilega lög unga
fólksins. Aður fyrr, allt fram að
2. þriðjungi þessarar aldar,
voru öll venjuleg lög sameigin-
leg fyrir bæði yngra og eldra
fólk. Aðgreining þekktist hér
engin. Nú er hinsvegar popp-
og rokk-músík einskonar sér-
neyzla fyrir yngra fólk.
Popp-músík (list-hugtak er
hér fráleitt) á sér tilvist nær
eingöngu i hljóðritun á hljóm-
plötur. Prentaðar útgáfur i
þessari grein eru næsta fáséð-
ar. Hér skilur á milli slagara
millistríðstímans (1919—1939)
og popp-laga nútímans.
Slagarar fengust nótnaprentað-
ir í hljóðfæraverzlunum og sá-
ust oft á píanóum í heimahús-
um. Margir þeirra urðu þannig
vinsæl almenningseign (t.d.
Tóta litla tindilfætt, Litli vin),
og einnig íslenzk tónskáld
gerðu þeim góð skil (Karl Ottó
Runólfsson, Árni Björnsson).
Hér stendur popp nútímans
langt að baki slagaranum, enda
mun mikið af því aðeins vera
snarstefjað á hljóðfæri, oft með
litlum undirbúningi, stundum
jafnvel fyrst á upptökustund í
iðbóli (stúdíó-framleiðsla i
tvennum skilningi).
Fútúrismi og
tæknimenning
Eitt aðaleinkenni nútímans
er háværð. k'útúrisminn (fram-
tíðarstefna ) á 2. tug þessarar
aldar hóf fyrstur upp merki
hennar. Músíkin skyldi endur-
spegla nútímalíf með öllu þess
háværa skrölti, véldunum og
verksmiðjudrunum.
Bruitisminn (franska bruit =
hávaði) tók við og viðurkenndi
hávaðastefnu fútúristanna. Um
miðja öld kemur loks fram
konkret músík og innlimar
hverskyns hljóð sem nothæft
efni í tónsmið.
Eftir að allar gáttir hafa
þannig verið opnaðar heldur
óbeizlaður hávaði einnig inn-
reið sina í danssali og sam-
komustaði. Aukin tæknivæðing
ýtir undir þessa þróun, og nú
geta þrír menn með hjálp hljóð-
mögnunar auðveldlega fram-
leitt hljóðbylgjumagn á við
hundrað manna venjulega
hljómsveit. Þessi ærslanna
fyrirgangur á að tákna líf og
fjör en verður oft skaðlegur lífi
og fjöri. Styrkleiki við visst
mark veldur líkamlegum sár-
sauka, og þá er voðinn vis, að
heyrnartaugar skaddist, enda
heyrist þá ekki lengur manns-
ins mál.
Músík og
uppeldisgildi
hennar
Þar sem tæknimennmg
síféllt færist í aukana, verður
bættu uppeldi jafnan vandi á
höndum. „Samfélagið verður
— að Iíta á það sem skyldu sína
að sinna þörfum barna og ungl-
inga ekki síður en fullorðinna",
segir Stefán Briem í nýútkom-
inni timaritsgrein MM. Sé þess-
um ummælum snúið að tón-
menntum, þá verður vöntunin
auðsæ. Alltof margir nemendur
geta enn komizt gegnum allt
skólakerfið án þess að hafa
fengið minnsta pata af gerð
nótnaskriftar eða samræmi
tóna, jafnvel án þess að kunna
algeng ættjarðarlög og texta
þeirra. Langflestir hafa þörf til
að tjá sig í tónum eða meðtaka
tönrama tjáningu og óþroskað
tónna'mi má miklu frekar rekja
til uppeldis en upplags.
Tónmennta-
legt uppeldí
sem sögu-
leg nauðsyn
Sigurður Olafsson segir í
framangreindri grein sinni:
„Ekkert myndi vænlegra til
árangurs en að gerbreyta tón-
listaruppeldi barna og unglinga
með stóraukinni kennslu og
fræðslu frá byrjun skólaskyldu-
aldurs á grundvelli sígildrar
tónlistar. Þá opnast smám sam-
an innsýn í hógværan unað þess
bezta, sem mannsandinn lætur
eftir sig á þessari jörð“. Hér er
vissulega vel kveðið á um upp-
eldisgildi það, sem fegurðin í
sér felur. Þö má samt ahfrei
einblína um of á fagurfræði-
lega upplifun eina saman, held-
ur undirstrika einmitt mikil-
vægi þess að taka músik í þágu
þjóðaruppeldis: gera músík að
fastri grein i skólalífi, þar sem
hún gegnir margþættu hlut-
verki í og utan kennslutíma
(námsgrein, skemmtiefni). Hér
afsannast þá rækilega, að lis< sé
til vegna listar, þvi að um leið
og hún er tekin í þjónustu skól-
ans stendur hún í þjónustu lifs-
ins. Leggja verður sérstaka
áherzlu á „musikalitet" eða
tónvís sem lifandí sálræna tján-
ingu.
Nú eru skólamál í deiglunni.
Einhliða böknámsstefna virðist
vera að syngja sitt siðasta vers.
Það væri ofreusn við músíkina
að nota hana sém lausnarorð í
þeim vanda, sem skólinn á nú
við að etja. Þó stendur hún nær
þvi en margt anhað námsefni,
því að hún getur eflt auðugra
innra líf nemenda þar sem jafn-
vægi helzt milli þekkingar ann-
arsvegar og anda, sálar og til-
finningar hinsvegar, að við-
bættri líkamlegri leikni, sé
hljóðfæraleikur stundaður.
Þesskonar tónmenntastefna
ætti að geta gjörbreytt öllu
skólalífi.
Tónmenntastefna viðurkenn-
ir músík sem óhjákvæmilegt
uppeldisafl. Hún sér samræmi
tóna endurtjáð i sál iðkanda
eða hlustanda. Regluhneigð
þessa samræmis verður að
ímynd og raunmynd fegurðar,
sem eykur siðgæðislegan
þroska sérhvers einstaklings.
Félagsleg samræming við iðkun
samsöngs og samleiks inriprent-
ar öllum aðilum virðingu fyrir
mætti samtaka og þeim aga,
sem þar með útheimtist. I sam-
stilltum höpi radda og hljóð-
færa þroskast eðlilega félags-
lund og jafnframt löngun til
þess að styðja hollan félagsskap
listar þar sem einstaklingi vex
ásmegin fyrir tilstilli heildar.
Tónmenntastefna gerir það að
frumskilyrði almenns skóla-
kerfis, að músík sé beitt, til
þess að allir kraftar mannsins
nái að þróast, ekki aðeins eftir-
tekt, minni, kunnátta, þekkíng
og lærdómur, heldur einníg til-
finning, fagurfræðilegur skiln-
ingur og siðgæði.
Framtíð
íslenzkrar
tónlistar
Víða er nú vöntun í íslenzk-
um skólum á tilsögn í tón-
menntum. Þar sem engin tón-
menntakennsla fer fram er
ekki hægt að búétst við þvi, að
upp vaxi menn sem siðar fái
áhuga á klassískri tónlist né
iðki listræna músik sér til upp-
byggingar og ánægju. Vegna
þekkingarskorts skapast ekki
skýr dómgreind, og er þá í laup-
ana lagt, hvert smekkur
hneigist, og varnarlaus verður
margur blekkingu að bráð.
Islendingar eru ung smáþjóð
með gamlan menningararf.
Skylt er þeim að hlúa vel að
þeim gróðri og gæta þess jafn-
framt að örva til lifs allan ný-
gróður, sem til menningar
heyrir. En menning er harpa
með mörgum strengjum og ekki
tjóir að leika aðeins á einn
þeirra. Sakir þess seiðmagnaða
krafts, sem tónninn frá örófi
alda býr yfir, hljótum við að
kappkosta, að sem allra flestir
öðlist hlutdeild að þeim töfra-
mætti hversdagslífs. Þessvegna
er það í rauninni óhæfa að úti-
loka mestan hluta íslenzkrar
æsku frá því að kynnast og
meðtaka eilífðarverðmæti tón-
listar frá sérhverju þróunar-
skeiði sögunnar, ýmist með
fræðslu og hlustun eða í söng
og leik, því að framtíð íslenzkr-
ar tónlistar ræðst í barnaskóla.
Svo lengi sem auðnin blasir þar
við, svo lengi er þess ekki að
vænta, að upp rísi blömlegt
músíklíf sem sterkur menn-
ingarþáttur né heldur neitt
meistaraverk sem framlag
Islands til heimsins.
Bætt tónmenntauppeldi í
grunnskóla er krafa, sem aldrei
má hvika frá. Af því leiðir sjálf-
krafa aukinn hljóðfærakostur,
fleiri söngkórar og hljóðfæra-
flokkar og almenn aðsókn að
listrænum hljómleikum. Enn-
fremur rísa þá af grunni sér-
byggingar fyrir tónmennta-
skóla, sérstök músikbókasöfn
og blómstrandi tónritaútgáfa.
Þá getur hver stærri staður
lands haft á að skipa eigin
hljómsveit og úrvals söngfélagi
og höfuðborgin stært sig af
alíslenzkri áhöfn aðalhljóm-
sveitar og íslenzkum aðalstjórn-
anda. Þá getur og Háskóli
íslands verið þungamiðja í öll-
um fræðilegum og visindaleg-
um greinum með eigin deild
músíkvísinda. Þá hljómar
íslenzkt lag aftur meðal syngj-
andi fjölskyldu ásamt annarri
heimilismúsík, og Bach og
Beethoven verða heimilisvinir i
staðinn fyrir bíó og brennivin.
Þessu takmarki er hægt að ná.
Það er alls engin öraunveruleg
draumsýn, heldur nauðsyn og
möguleiki íslenzkrar þjóðar.
Tónmenntað land er tryggt
athvarf, ekki aðeins fyrir út-
breiddan söng og hljóðfæra-
leik, heldur einnig fyrir mann-
bætandi andrúmsloft þar sem
af göfugri rót ríkir sönn gleði,
leidd fram af þúsundum syngj-
andi radda og hundruðum spil-
andi handa. Þessum aðstæðum,
frá sjónarhóli hins skapandi
tónlistarmanns, hefír læri-
meistari minn, Paul
Hindemith, lýst einna bezt í riti
sinu, „Bach, skuldbindandi arf-
leifð“. Hann segir: „Hafi tón-
verki tekizt að beina allri vit-
und okkar að því sem göfugt er,
þá hefir átt sér stað það sem
bezt er allra hluta. Hafi tón-
skáld svo mikið vald yfir verki
sínu, að það fái áorkað því sem
bezt er, þá hefir hann öðlazt
það sem æðst er allra hluta."
Dr. Ilallgrímur Helgason.
Mörg eru geð guma
11
11
Um bók Agústs Vigfússonar
Ágúst Vigfússon: Mörg eru geð
guma.
Sagt frá samtíðarmönnum. Bók-
in er 192 síður. Ægisútgáfan gef-
ur bókina út.
Þegar ég hóf lestur bókarinnar,
bjóst ég við að hafa sama hátt á og
venjulega, nú orðið, að lesa aðeins
það sem máli skiptir en láta hitt
lönd og leið, það sem ekkert er-
indi á við mig. En þegar ég hafði
lesjð upphafið á þessari bók, gat
ég ekki hætt eða hlaupið yfir
Frásögnin hélt mér föstum vk
efnið. Orðmælgi og óþarfama:
varð þar ekki á vegi minum. Ein-
hvern veginn hefur höfundur lag
á því að hrífa lesandann með sér
strax í upphafi og láta hann hafa
nóg að hugsa.
Stíllinn er léttur og leikandi og
frásögn höfundar og hverrar per-
sónu sem hann er að kynna, renna
ljúflega saman eins og tveir læk-
ir, sem mætast og renna saman án
þess að kliðurinn breytist í þeim
farvegi sem þeir renna saman um.
Slíkt er list sem fáum er gefin. 1
þessum mannlýsingum Ágústs
Vigfússonar er góður samhljómur
og traustvekjandi frásagnarhátt-
ur. Ykjulaus glettni höfundar í
sumum tilvikum gerir frásögnina
lifrænni og um leið skemmtilegri.
Svo vill til að sá er þetta ritar
hefur nokkur kynni af tveim per-
sónum er koma við sögu hjá höf-
undi og þykir sem þeim mönnum
sé nokkuð rétt lýst. Óneitanlega
leikur manni nokkur hugur á að
vita hver persónan er, sem rætt er
um, en höfundur verður ekki sak-
aður um siðgæðisskort, enda gam-
all barnakennari og með mikla
lífsreynslu að baki. Oft þarf lítið
til að særa viðkvæma menn. Það
er ávallt nokkur ábyrgðarhluti að
opinbera fyrir allri þjóðinni
Ágúst Vigfússon
hversdagslega hætti úr einangr-
aðri byggð eða gluggalitlum ein-
setumannskofa. Þeir sem lifa sínu
lífi að mestu einir eða í fámenni
hafa ekki gert ráð fyrir því að
lenda á spjöldum sögunnar, eins
og stundum er sagt. Nei, Ágúst
Vigfússon gætir þess vandlega að
særa ekki sína leikbræður er
hann mætti á leikvangi lífsins. Þó
hafur hann lag á að draga fram
býsna athyglisverðar myndir.
Minningar frá liðnum stundum
eru stundum geymdar en ekki
gleymdar.
Höfundur virðist hafa næmt
eyra og auga fyrir skapgerðarein-
kennum manna. Hinn lærði klerk-
ur og hin ólærða, fórnfúsa sveita-
kona, skilja bæði eftir hjá honum
aðdáanlega eiginleika, hvort á
sínu sviði, og utangarðsmaðurinn
með sínar snjáðu bækur sem
hann hefur bjargað úr rústum
síns óðals, þar á meðal ljóðum
Bólu-Hjálmars, fær skráða sína
harmsögu i þessari bók.
Vonandi á höfundur þessarar
bókar eftir að láta meira frá sér
fara.
Guðm. Guðni Guðmundsson.