Frjáls verslun - 01.04.1962, Blaðsíða 16

Ólcrfur Hcrukur Ámason:
AKRANES
Þar, sem skagi sá hinn mikli, sem er á milli Borg-
arfjarðar og Hvalfjarðar og nefndist til l'orna Akra-
nes, teygist lengst til suðvesturs út í Faxaflóa, heit-
ir Skipaskagi. Þar er nú risinn kaupstaður og ber
nafn nessins alls; Akranes. — Og því er það, að
stundum er Reykvíkingar cru á kvöldgöngu við
höfnina eða á Skúlagötunni, sjá þeir hilla upp stór-
borg í miðjum Faxaflóa fram undan fjólubláum
draumi sínum, Akrafjalli, og ber hæst reykháf mik-
inn, og stígur þar upp hvitur reykur á tæran kviild-
himin. Þessi draumaborg i Flóanum er sem sé
Akraneskaupstaður, ein stærsta vcrstöð landsins
og allverulegur iðnaðarbær.
Þó að enn séu ekki liðin full hundrað ár, síðan
Akranes var löggiltur verzlunarstaður, og ekki nema
rúmir tveir tugir ára, síðan bærinn fékk kaupstað-
arréttindi, bendir margt til þess, að einmitt á Skipa-
skaga liafi risið eitt fyrsta sjávarþorp á íslandi.
Okkur mun sjálfsagt flestum tamara að hugsa okk-
ur Brynjólf biskup Sveinsson sem fræðiinann og
kirkjuhöfðingja en útgerðarmann, önnum kafinn
í alls kyns veraldarvafstri. En þó er það svo, að
Brynjólfur biskup leggur að líkindum hornstein-
inn að fyrsta sjóþorpi á íslandi. Og hvað var þá
eðlilegra en það vrði í miðri gullkistunni, Faxa-
flóa? Talið er, að til forna hafi einungis verið ein
jörð á Skipaskaga og hafi hún heitið Skagi. Mun
hún hafa byggzt úr landnámsjörðinni, Görðum,
en eigi er vitað, hve snernma á öldum það hefir
gerzt. Mun það þó örugglega hafa verið fyrir 1200.
Á 17. öld eignast Brynjólfur biskup hluta jarðar-
innar, gerir þaðan út skip og reisir stórhýsi á þeirr-
ar tíðar mælikvarða. Um þetta leyti, — og e. t. v.
að nokkru fyrr, — skiptist jörðin, og eru 12 býli
á Skipaskaga, er jarðabókarnefndin skrásetur jarð-
ir og mannfólk árið 1703. Um þetta scgir Ólafur
B. Björnsson, ritstjóri, í Sögu Akraness:
„Allt bendir .... til, að á 17. öldinni myndist
á Skipaskaga fyrir alvöru vísir að eiginlegu sjó-
þorpi með allmörgum tómthúsum og verbúðum.
Enda þótt aflabrögð minnki eitthvað og allt sé hér
við og við — og oft — í eymd og volæði, fækkar
ekki jörðunum aftur og ekki heldur tómthúsunum.
Þeim fjölgar þvert á móti smám saman. Verbúðun-
um fækkar hins vegar, en aðkomusjómenn fá skjól
og nauðsynjar sínar innanbæjar á hinum ýmsu
jörðum eða tómthúsum.“
Þó að ekki væri langróið frá Skipaskaga að öllum
jafnaði, munu íbúar Skagans hafa verið snauðir
menn flestir alla 18. öldina og jafnvel langt fram
á þá 10. Jarðir sínar eiga þeir sjaldnast sjálfir, og
Jiótt þeir eigi skip sumir hverjir, eiga stórbændur
og höfðingjar oftast skip á hverju býli, og hvíla
kvaðir ýmsar á Skagamönnum flestum. Magnús
Stephensen á Innrahólmi átti t. d. flestallar jarðir
á Skaga, og mun hann hafa gert þaðan út 30—40
skip (báta), og voru þau að sjálfsögðu mönnuð
Skagamönnum. Þá áttu og fjölmargir borgfirzkir
stórbændur búðir og skip á Skaga.
Meðan verzlunin var cnn ekki frjáls, áttu íbúar
Skijiaskaga, — eins og aðrir Borgfirðingar, — að
sækja nauðþurftir sínar í Ilólminn (Orfirisey) við
Reykjavík. Erfitt mun það hafa verið, og marga
svaðilförina hafa Skagamenn áreiðanlega farið til
Reykjavíkur, er þangað þurfti að fara til að sækja
nauðsynjar. Þegar einokuninni er aflétt 1787 og
kaupstaðir og verzlunarstaðir löggiltir viða um land,
er Skipaskagi ekki í þeirra hópi. Má það þó undar-
legt teljast, því að um þetta leyti munu íbúar þar
hafa nálgazt hundraðið, og auk þess hefur allmikill
fjöldi vermanna róið þaðan á vertíðum. Er það
álit manna, að bæði þá og síðar hafi lteykjavíkur-
kaupmenn staðið á móti löggildingu verzlunarstað-
ar á Skipaskaga, enda viðbúið, að þeir misstu spón
úr aski sínum, ef Borgfirðingar drægju úr eða jafn-
vel hættu viðskiptum við þá.
Þegar á fyrsta þingi hins endurreista Alþingis
184.5 er borin fram bænarskrá frá Borgfirðingum
16
FIIJÁLS VERZLUN