Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.1963, Blaðsíða 12

Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.1963, Blaðsíða 12
| PRESTASÖGUR Framihald af bls. 8 hann neitaði þvi á sömu forsendum og áður. — Fjórði og síðasti ákærandinn í mál- inu var „frómur heiðursmaður“, Sigurð- ur Jónsson, lögréttumaður úr Hegranes- þingi (Skagafjarðarsýslu). Hann var hvengi smeykur, og framkom sjálfur fyr ir dóminn og lagði fram svohljóðandi á- burð á síra Árna: „Ég, Sigurður Jónsson eftir minni fremstu hyggju, lýsi því, að þú, Árni prestur Jónsson, sért valdur að þeirri neyð, kvöl og pinu, sem sonur minn, Jón, nú 10 vetra að aldri, hefur af þjáður verið, síðan fyrir næstumliðin jól 1678, og nú til þessa tíma. — Sömu- leiðis lýsi ég þig valdan af vera þeim veiki, kvöl og pínu, er dóttir mín, Þuríður, hefur af þjáðst, síðan fimmtu- daginn í 3. viku góumán., sem var sá 27. febr. þ.á. (1679). — Held ég og hygg þú hafir þá neyð, kvöl og pínu mínum báð- um áður nefndum börnum gjört eður gjöra látið með fullkominni galdrabrúk- un eður öðrum óleyfilegum Djöfulsins meðulum. Segi ég og ber þig, Árni prest ur Jónsson, að ofanskrifaðri hérnefndra minna barna kvöld valdan.“ að er svo að sjá, að Sigurður lög- réttumaður hafi sótt þetta mál einna fastast allra ákærendanna. Þegar hann nú hafði borið fram þessar þunigu ásak- anir á hendur presti, bað hann herra biskupinn og meðdómsmenn hans, presta og preláta Hólastiftis, að rannsaka málið og dæma, en lagði þá jafnframt fram eftirfarandi „líkindi", áburði sínum til styrktar: . í fyrsta lagi lagði hann fram vitnis- burði „fjögra ærlegra persóna" af heim- ilisfólki hans, sem votta það, að' síra Árna hafi þrem sinnum verið synjað bónar af Sigurði og „hans kvinnu", en eftir það hafi pilturinn veikst, — og svo votta þessar „ærlegu persónur" það einnig, „að sú kvöl og pína“ hafi haldizt óbreytt og aukist stórlega og magnast daginn sem Sigurður lögréttumaður reið heim til Hóla, til fundar við síra Árna. í öðru lagi votta hinar „ærleigu per- sónur", heimilisfólk eða hjú lögréttu- mannsins, það, að eftir samfundi Sigurð- ar og síra Árna á Hólastað, hafi Þuríður dóttir Sigurðar veikst, og eftir það hafi bæði börnin verið veik. — Þessi veik- indi þeirra hafi síðan „aukizt, með kvöl- um og ofboði í ýmislegan máta“, en þó einkum ef guðsorð var lesið eða haft um hönd, og átti þetta vafalaust að vera tákn þess, að sjálfur myrkraliöfðinginn hefði, að tilstuðlun síra Árna, tekið að sér bólfestu í börnum lögréttumannsins. Loks var þriðja ásökun „hins fróma heiðursmanns“, Sigurðar, á hendur presti harla einkennileg. Hann hafði semsé ver- ið í fiskiróðri og lent í hrakningum, og fengið erfiða lendingu „framar öðrum“, svo að skip hans hafði laskast. Þetta hafði skeð sama daginn og „kvinna“_lög- réttumannsins hafði synjað síra Árna einnar bónarinnar. Þessar ófarir Sigurð- ar áttu því að vera af völdum prestsins, og um þetta allt, eins og veiki barnanna, lagði Sigurður fram vitnisburð „hinna ærlegu persóna“, sem sönnun þess að rétt væri. — egar nú Sigurður lögréttum.aður þóttist hafa sannað áburð sinn á hendur presti, var það næsta, að sanna það fyrir réttinum, að hann væri sjálfur sem á- kærandi í málinu, slíkur heiðursmaður, að takandi væri tillit til ásakana hans. En það gjörði hann með því að leggja fram í réttinum vottorð sýslumannsins í Hegranesþingi, Benedikts Halldórssonar og 5 lögréttumanna, auk fleiri „frómra manna.“ Þessir menn vottuðu allir heið- arleik hans, og komast m.a. svo að orði: „að vegna velnefndrar dánumennsku og guðhræðslu Sigurðar viti þeir og haldi, að hann hvorki fyrir hatur, óvild eður illan vilja, uppljósti eða áberi nokkurn mann til hneyksla eður vansæmdar", heldur hafi hann framborið þetta mál „eftir góðri og einfaldri samvizku." — Sigurður lögréttumaður hafði nú borið fram allar ákærur sínar á hendur síra Árna, og snéri þá herra biskupinn ásamt prelátum sínum sér enn að Árna presti og skoraði á hann að leggja fram máls- bætur sér til styrktar móti áburði Sig- urðar, en prestur kvaðst eins og áður, vera saklaus af öllum galdra-áburði og engar varnir hafa fram að bera, og yrði hann því að hlíta dómi stéttarbræðra sinna, hvort sem hann yrði harður eða vægur. — ooo — ]N”ú var málið tekið til dóms. Allir guðsþjónar Hólastiítis með biskup sinn í broddi fylkingar, settust nú á rökstóla, og eftir að þeir nú höfðu lagt höfuð sín vel í bleyti og vandlega athugað málið um fjölkyngisáburðinn á Árna prest, dæmdu þeir hann „eftir lögum og góðri samvizku“. — Dómsforsendurnar eru harla merkilegt plagg. Um ákærurnar á hendur síra Árna segir þar, „að herra biskupinn ásamt oss sýnast þær svo full- komlegar og frekar vera, að nefndur, síra Árni, ekki kunni að frelsast frá sliku stórmæli, galdraáburði og fikti, án eiðs- afleggingar, því að svo segir Guðsandi (Hebr. 6), að eiður gjöri enda allrar sundurþykkju.“ Síðan vitna guðsmennirn ir í ýmsa lagabálka forna og nýja, sem ákveði að sá sem fyrir sök (þ.e. ákæru) verði, skuli sverja sig saklausan með fullum eiði. —Þetta skýtur nokkuð skökku við það réttarfar, sem við nú bú- um við, þar sem aðeins vitnaframburður er staðfestur með eiði, en enginn má, að eðlilegu, sverja sig saklausan á eigin sök, þó að allur landslýður fengist til þess að sverja með honum. — Lokaniðurstöður dóms guðsmannanna í þessu máli síra Árna urðu samkvæmt bókum þeirra svo hljóðandi: „að heilagri náð tilkallaðri, dæmum vér, með fullu dómsatkvæði, (eða í einu hljóði) síra Árna Jónsson, skyldugan sér til frelsis, undan áðurskrif uðum fjölkyngisáburði og galdrarikti tylftar eið að vinna ....... innan 10 vikna — fyrir héraðsprófasti síra Þor- láki Halldórssyni í Bólstaðahlíð, ekki seinna en 10. ágúst 1679.“ — Eiðstafinn, sem síra Árni átti að ganga undir eða sverja, sömdu prestarn- ir um leið, og er orðalag hans svohljóð- andi: „Til þess legg ég, Árni prestur Jónsson, hönd á helga bók, og það segi ég guði almáttugum, að ég hefi aldrei um alla mína æfi, galdur eða fjölkyngi lært, brúkað eða framið, mönnum eða fénaði til tjóns, og aldrei hef ég nokkurs konar skaða eða lækninga leynt eða Ijóst, aldrei hef ég nokkurs konar djöful leg meðöl brúkað, vitandi, viljandi eður verkandi, með ráð eður dáð, og ekki er ég í nokkuru máta valdur eða sekur í þeim fjölkyngisáburðum, sem ég borinn er, og verið hafi, og að svostöfuðum eiði etc. etc....“ S íðan var prestastefnunni slitið. — Voru nú erfiðir tímar framundan fyrir síra Árna. Hann hafði aðeins 10 vikna frest til þess að geta hreinsað sig, en mikið var í húfi, ef hann ekki gat fengið 12 menn til þess að sverja sakleysi sitt með sér. Það var hvorki meira né minna en það, að verða brenndur lifandi á báli, ef hann yrði að falla á eiðnum, en svo var það kallað, ef sakborningi mistókst að fá nógu marga meðeiðsmenn. — Það fór nú svo, þrátt fyrir allar tilraunir síra Árna að honum mistókst að fá nógu marga til þess að sverja sakleysi sitt með sér. Hann gat fengið einn eða tvo menn, sem léðu máls á því að sverja með hon- um, en þegar til átti að taka brugðust þeir, og höfðu hvorki þor eða drerngskap til þess að leggja presti þetta lið. Mönn- um var reyndar vorkunn í þessu efni, þar sem bæði veraldleg og geistleg yfir- völd voru farin að hlakka til þess að heyra snarkið í viðum bálsins, sem kynda átti undir síra Árna, — það var eins og allir hefðu slegið föstu, að presti skyldi ekki undankomu auðið. Síra Árni átti nú um tvennt að velja að ganga á bálið og bíða kvalafyllsta dauðdaga eða hverfa af landi burt, og síðari kostinn tók hann. Hann varð að yfirgefa embætti sitt og heimili, kveðja konu sína og börn, og fara huldu höfði sumarið 1679 um Norðurland, alla leið til Austfjarða, þar sem helzt var von um að komast í útlent skip, svo að böðl- ar hans yrðu ekki varir við hann. Hann komst alla leið austur í Loðmundarfjörð, og þar komst hann í enska fiskiduggu. Hvarf síra Árna spurðist fljótt, en til vonar og vara, ef hann skyldi leynast einhvers staðar í landinu eða þá hafa lagzt út til fjallanna, var lýst eftirhonum sem óbótamanni á Alþingi árið eftir (1680) 1). Það var sýslumaður Húnvetn- inga, Guðbrandur Arngrímsson á Lækja- móti í Víðidal, sem lýsti eftir sira Árna á þinginu, og er lýsing yfirvaldsins svo- hljóðandi: „Lágur maður, herðamikill, dökkhærður, brúnasiður, dapureygður, svo sem teprandi augun, með ódjarf- legt yfirbragð, hraustlega útlimi, mundi vera um fimmtugsaldur". — Sýslumaður bað um, að hann yrði tekinn fastur hvar sem hann hittist, en það spurðist aldrei til hans framar. Það var öllum ljóst, að síra Árni væri horfinn af landi burt til Bretlands, enda reyndist það rétt. Árið eftir skrifaði hann hingað og var þá illa staddur og bað sér peninga styrks, þar sem hann ekki gæti unnið fyrir sér, sakir þess hversu óvanur hann væri þeim störfum, sem hann ætti kost á að vinna, og auk þess væri hann mál- laus. — Það varð enginn til þess að sinna beiðni síra Árna, og senda honum styrkt- arfé, enda lifði hann aðeins tvö ár eymd- arlífi í Bretlandi. — Þá fréttist lát hans, og varð hann aðeins 52 ára gamall. — í Mælifellsannál er þessum ömurlegu ár- um síra Árna lýst með þessum orðum: „Árið eftir (þ.e. 1680) skrifaði síra Árni til íslands og segist eiga örðugt að fá sér kost og klæði í Englandi, því það tíð- kanlega erfiði sé sér ótamt, og andaðist hann þar ári síðar." — OOO—- S íra Árni á Hofi var tvíkvæntur. Fyrri kona hans hét Þórlaug og áttu þau 4 börn. Af því hjónabandi prestsins eru engar sagnir, en frá seinni konu hans verður sagt sitt af hvoru hér á eftir. Hún hét Ingibjörg, og var það hin annálaða galdra-Imba. Hún var dóttir síra Jóns Gunnarssonar á Tjörn í Svarfaðardal og Helgu Erlendsdóttur prests á Felli í Sléttuhlíð. Það var því ómengað presta- blóð í madömu galdra-Imbu. Eftir að síra Árni hvarf, hröklaðist madaman frá Hofi og flæktist svo fyrst um Norðurland, en hafnaði á Austfjörð- um, og er sagt að hún hafi rakið spor prestsins þangað, sem hann gekk á skip og sagt þegar hún kom á staðinn: „Hérna hefur hann farið“. — Um mad- ömmuna var bað sagt, að hún hefði ekki verið eftirbátur síra Árna í galdrakúnst- inni, og var hún jqjinan meira brugðin við fjölkyngi, og sögð verri en hann. Sama orð fékk hún eftir að hún kom á Austfirði. — Espólín segir, að mikið hafi verið talað um fjölkyngi hennar eystra, og var álitið að hún hafi komið „van- heilindum“ í tvo guðsþjóna á Austfjörð- um, þegar hún fékk ekki hjá þeim það sem hún bað þá um. — Annar þeirra guðsþjóna, sem madama Imba „kássað- ist uppá“, var sira Halldór Eiríksson á Hjaltastað, en hann dó drottni sínum upp úr „vanheilindum" þeim, sem kerl- ingin hafði gjört honum. Síra Halldór lifði í eina viku eftir að madama Imba 1) sbr. Alþingisbók 1680. XXIV. náði tökum á honum með gjörningum sínum, en sótt hans og kvöl var verkur, sem hann fékk í fótinn, sem dró hann til bana. — Nafns hins guðsmannsins, sem varð fyrir barðinu á madömunni, er ekki getið, en honum batnaði eftir að hafa legið í rúminu í heilt ár, en í því tilfelli voru madömunni settir tveir kostir, ann aðhvort að fara á bálið eða láta presti batna. — Eitt sinn falaði madama Imba ákveðna snemmbæra kú, af bónda eystra. Hann mátti ekki missa kúna, en bauð henni að taka einhverja af hinum sex, sem hann átti, án endurgjalds. Það vildi hún ekki, en morguninn eftir lágu allar kýrnar í fjósinu dauðar. — Sumir héldu því fram, að madama Imba hefði mest verið völd að því, sem manni hennar var kennt, og í Mælifellsannál er sagt frá þvi, að talið hafi verið, að hún væri „verkmeistari" við þessi galdraverlc þeixra hjóna, ásamt sjálfum djöflinum. Síra Árni á Hofi átti 5 börn með madömu galdra-Imbu, og elzt þeirra var s'ra Gunnar Árnason, sem varð prestur í Meðallandisþingum, en af honum fara litlar sögur. Mun hann hafa fylgt móð- ur sinni til Austfjarða og alizt þar upp. Hann komst í skótla og var vígður til Meðallandsþinga 1698, en missti hemp- una árið eftir vegna barneigna, en fékk hana þó aftur eftir árið. — Hann hefur eflaust verið harla hversdagslegur guðs- þjónn. ■— IVÍargar þjóðsögur eru til um þau galdra-hjónin síra Árna á Hofi og mad- ömu Ingibjörgu, og skulu þær sagðar- hér að nokkru: Ingi'björg var prestsdóttir, eins og áð- ur getur, og ólst upp hjá föður sínum. Einu sinni, er sagt, að hann hafi verið að hampa telpunni á hné sér, og þá hafi hann raulað þetta við barnið: Augun eru eíns og stampar, í þeim sorgarvatnið skvampar, ofan með nefi kippast kampar, kjafturinn er eins og á dreka, mér kemur til hugar kindin mín, að koma þér niður hjá Leka. Ekki er vitað að nokikur íslendingur hafi heitað Leki, en það mun haía verið viðurnefni, og sagt er, að galdramaður með þessu viðurnefni hafi verið nafn- kenndur á þessum timum, og hafi Ingi- björgu verið komið til hans, til mennta þegar hún hafði aldur til. Hjá honum nam hún því fjölkyngi þegar í æsku, —. og fór snemma að bera á því, að ung- frúin væri göldrótt A leiðinni til Austfjarða er sagt, að madama Ingibjörg hafi stöðvazt eitt- hvað á Hurðarbaki, en það er eyðikot undan Hreinsstöðum. Þar bjó þá Páll nokkur, afarmenni að kröftum og karlmennsku. Smali hans glettist eitt- hvað við madömuna, og lagðist rétt á eftir, og var veiki hans svo undarleg, að Páll bóndi þóttist vita, að galdra- Imba væri völd að henni. Páll reiddist ákaflega og fór til Hurðarbaks. Hann þreif heldur illþyrmilega til madöm- unnar jafnskjótt og hann sá hana, og sagðist skyldu ganga næst lífi hennar, ef hún bætti ekki smalanum. Þá sagði Imba: „Láttu guð ráða þér maður! Pilt- inum batnar!" — Bóndi sleppti þá kerl- ingunni og fór heim til sín, en smal- anum batnaði skömmu síðar. — Þriðji presturinn, sem madarna Ingi- björg lenti í kasti við, var síra Runólf- ur á Skorrastað, og elduðu þau grátt silfur, en þarna mættust stálin stinn, því að prestur var líka bendlaður vi3 fjölkyngi. Einu sinni reri Runólfur á sjó í bezta veðri, en allt í einu gekk upp ofsarok, og sat prestur undir stýri, Þegar allt ætlaði um koll að keyra, og tvísýnt var orðið um lif og landtöku, heyrðu hásetarnir að séra Runólfur sagði: „Já, já, kerling“, eða: „Já, já, Framhald á bls. 15. \2 8. tölublað 1963 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.