Lesbók Morgunblaðsins - 19.10.1975, Blaðsíða 5

framburðurinn þvi lítils eða einskis virði. Allt er þetta
hátterni ákærenda og dómara þannig á eina og sömu
bókina lært.
„Lyg» frá liðinni öld,
sem lifir í fólksins munni“. Lygasagan um íkveikju
Hjálmars f Bólu virðist hafa orðið furðulega langlíf,
enda hefir áróður óvildarmanna Hjálmars lífs og
liðins, haldið henni ósleitilega uppi. En það er augljóst
mál, að þeir sem trúa íkveikjunni hljóta þá einnig að
ganga út frá, að Hjálmar hafi verið réttilega grunaður
um sauðaþjófnað. Það tvennt fylgist auðvitað að. Þess-
vegna er rétt, að huga að brennuákærunni nokkru
nánar.
I fyrsta lagi er ekkert sem bendir til, að Hjálmar
hafi neitt þurft að „fela“, og þvi sfður sönnunargögn,
sem hann hafi þurft að skjóta undan. Sjá þar um hér
að framan.
í öðru lagi hefði verið þýðingarlaust fyrir hann að
kveikja í kofanum, þar sem kagginn yrði sama
sönnunargagnið f málinu, — í hvora átt sem var —
eftir bruna sem áður. Lítil hætta var á, að saltket (í
pækli), I jarðföstu (e.t.v. eitthvað niðurgröfnu) íláti,
myndi brenna eða sviðna svo mjög, að ekki væri hægt
að skoða það og greina á eftir. Enda kemur þetta beint
fram i dómsrannsókninni, „þegar mokað var upp
daginn eftir“, og tala a.m.k. tvö vitni um ket úr
kagganum eftir brunann. Nú höfðu hreppstjórarnir
hlaupist frá rannsókninni daginn áður, og vaknar þá
enn sú spurning, hversvegna þeir luku henni ekki nú,
þar sem mokað hafði verið ofan af kagganum hvort eð
var, og upplýst er að þeir voru sjálfir til staðar. Er
engin skýring á þessu hátterni hreppstjóranna önnur
en sú, að þeir hafi einmitt sjálfir viljað láta þetta
sönnunargagn falla undan frekari rannsókn, og af
auðsæum ástæðum, sem áður eru greindar hér að
framan.
í þriðja iagi mætti benda þeim á, sem trúnað leggja á
íkveikjusöguna, að hugleiða málið frá enn annarri
hlið: Er það yfirleitt trúlegt, að þetta fátæka fólk, með
kornung börn sín, hefði farið að leggja eld í sfn eigin
bæjarhús, og það um hávetur, þegar telja varð flestar
bjargir bannaðar, I eina eða aðra átt. Það athugast, að
kofinn var sambyggður bæjarhúsunum, og mátti því
tæplega reikna með að þau myndu bjargast, ef kofinn
brynni, síst að næturþeli, þegar tafsamara var um
mannhjálp af bæjum. Sjálfur var Hjálmar veikur og
rúmliggjandi. Ég geri ekki ráð fyrir, að húsakostur i
Bólu hafi verið mikill eða verðmætur, að þvi er við
nútímamenn myndum telja, en allt um það var þetía
aleiga hjónanna, að kalla, og brynni bærinn hlytu þau
að bera tjón sitt óbætt, — ekki voru tryggingarnar i
þann tíð, — og borin von að hann yrði eða fengist
endurbyggður. Það þarf meira en litið hugmyndaflug
til þess að láta sér detta í hug, að þau hefðu farið að
stofna til sliks (óvinafagnaðar) að brenna ofan af
sjálfum sér, til þess að þurfa síðan að leita á náðir
hreppsins, hreppstjóranna, — í annað hús var ekki að
venda, — þeirra sömu manna, sem nú voru að reyna
að eyðileggja heimili þeirra og mannorð, til þess að
koma þeim í tukthús, og börnunum þar með á sveitina,
út og suður til vandalausra.
Ég læt þessar aths. um kofabrunann nægja að sinni,
en mun væntanlega árétta þær frekar I síðari grein,
með fyllri tilvitnunum í réttarbókanir. Það er vita-
skuld, að um tildrög brunans í Bólu verða úr þessu
aldrei færðar fullar sönnur, þe. í strang-bókstaflegum
skilningi. En slíka algera sönnun er sjaldnast hægt að
færa í sagnfræðilegum efnum, þar verður einatt að
geta I eyður gloppóttra eða ótraustra heimilda, 4ýeftir
sannsýnilegum líkum og heilbrigðri dómgreind og
skynsemi. En þegar yfirgnæfandi líkur eru fyrir
hendi, að réttri hugsun og skynsamlegu mati, og engar
sérstakar gagnlíkur liggja fyrir, þá verður það að
skoðast sem full sönnun, í hverju einstöku tilviki.
Sérstaklega ber í tilfelli sem þessu, — brennuákær-
unni í Bólu, — að varast fyrirfram hleypidóma og
gamalgróna óvild og áróður. Ég held það geti ekki
farið fram hjá neinum, sem hugsar það mál, rólega og
fordómalaust, sérstaklega með stuðningi af réttar-
bókunum, að ikveikjuákæran er svo glórulaus fjar-
stæða, á alla grein, og mótlíkur hennar svo yfirþyrm-
andi, að það má furðu gegna að nokkur viti borinn
maður skuli nokkru sinni hafa léð henni eyra, og að
fræðimenn sem um skáldið hafa skrifað skuli ekki
fyrir löngu hafa tekið af skarið, og kveðið þennan
bersýnilega rakalausa óhróður niður.
Frumhlaup og lögleysa
Aður en ég skilst við þjófaleiðina I Bólu vil ég
leiðrétta þann misskilning sem virðist nokkuð al-
gengur, að hreppstjórar hafi oft framkvæmt slikar
leitir að eigin frumkvæði, og án þess að hafa fyrirmæli
sýslumanna. Hafi slíkt nánast verið „hefð“, og „tiðkast
átölulaust af yfirvöldum", (Finnur Sigm.). Þetta mun
þó að ég best veit ekki rétt, löggæzluvaldið var I
höndum sýslumanna, en störf hreppstjóra meir á
öðrum sviðum. Með hreppstjórainnstrúxinu 1809 var
valdsvið hreppstjóra nánar afmarkað, en þar er ein-
mifí í 2. grein sleginn varnagli hvað löggæzluaðgerðir
snertir, og má hreppstjóri „engan úrskurð um yfir-
sjónir fella“, — (þ.á m ákvörðun um þjófaleit), — án
sýslumanns tilskipunar“. I því tileflli, sem hér um
ræðir höfðu hreppsstjórarnir ekkert leyfi sýslumanns
til slíkra aðgerða, og þessvegna alls enga heimild til að
ráðast inn á heimilið. Hafi hreppstjórarnir leitað til
sýslumanns er augljóst, að hann hefir ekki samþykkt
eða fyrirskipað húsleit í Bólu, enda myndu þeir þá
hafa getið þess I kærunni til hans eftir leitina. En þar
er hvergi vitnað í slika heimild. Enda dregur verjand-
inn, (sem sjálfur var hreppstjóri) i efa „embættis"-
heimild starfsbræðra sinna: „... veit ekki hvurt þeir
höfðu leyfi til að óprófaðri sök“. Það verður þessvegna
að hafa fyrir satt, að aðförin að Bóluheimili hafi verið
þannig utan við lög og rétt, frumhlaup og valdniðsla,
ásamt með skemmdastarfsemi, og hroðalegum við-
skilnaði.
Jón Forni kallar aðförina að Bóluheimili „fanta-
verknað", sem vart mun ofmælt, miðað við hvernig
henni var hagað, og hvað af henni leiddi. Enda kemur
á daginn, þegar athugaðar eru samtímaheimildir
nánar, að hér var um annað og meira en venjulega
húsrannsókn að ræða. í Skagfirðingasögu, (Handrs.
Lsbs.) segir berum orðum: „Tóku sig þásaman... (að
gera aðförina) ... og urðu 10 saman“. (Talan 10
kemur heim við aðra heimild, Morgunsöng Hjálmars).
Þetta sýnir að hér hefir verið um að ræða samsæri í
byggðarlaginu, samtök allmargra manna í hreppnum,
að sjálfsögðu óvildar- og hatursmanna Hjálmars, þvi
aðrir hefðú ekki gefið sig í þetta. Skýrist nú margt i
sambandi við þennan óhugnanlega atburð, svo sem
liðsafnaður og fjölmenni, sem stefnt var á bæinn,
ósæmileg umgengni og viðskilnaður komumanna,
gagnvart fólki og heimili, einnig skepnum, bæjarhús-
um, svo lýst hefir verið hér að framan. Þarf þessvegna
engum að blandast hugur um það lengur, að aðförin að
Bólu var hefndar- og hatursverknaður, ákveðinna
manna, til þess að reyna að klekkja á Hjálmari og
konu hans, og auðvitað helst af öllu að hafa þau burt
úr hreppnum eða byggðarlaginu. Þjófnaðarákæran
sjálf var ekkert annað en upplost og áróður, fyrst og
fremst til þess að fá hreppstjórana til liðs við sig, og
geta notað hina illræmdu nafngipt „þjófaleit" um
aðgerðir þessar og þannig komið þeim lykli á kinn
skáldsins, sem þaðan yrði seint af máður.
Ekki er vitað hver hafi verjð helsti upphafsmaður
þessa samblásturs, þótt vel megi vera, sem F. Sigm.
Framhald á bls. 15
ÞUNNT
ER
MÖÐUR-
EYRAÐ
Ofanskráður málsháttur
beinir líklega hugum
flestra að mæðrum ung-
barna, sem ekki mega gefa
frá sér minnsta æmt né
tíst, án þess að móður-
eyrað skynji það. Og víst
er um það, að flestar erum
við fljótar að bregða blundi
fyrstu vikur og mánuði í
ævi barna okkar, ef þau
láta á sér bæra.
Þegar barnið er á
aldrinum 1—4 ára bregð-
ur nokkuð á annan veg
með þynnku móðureyrans.
IMú er það ekki eins við-
kvæmt fyrir vælum og
skælum. En ef alls ekki
heyrist neitt í blessuðum
afkvæmunum, en ískyggi-
leg og hyldjúp þögn ríkir
þar, sem þau halda sig,
þykir okkur heldur betur
vissara að ganga úr skugga
um, hvað nú sé á seyði.
Alloft hefur börnunum þá
tekizt að festa hönd á því,
sem algjörlega er bannað
að snerta, svo sem skraut-
bundnu bókunum í bóka-
skápnum, krystalnum eða
postulíninu, að ég tali nú
ekki um varalitinn og
„meikið".
Nú koma á að gizka
8—10 ár f ævi barnsins,
sem móðureyrað er ekki
eins viðkvæmt gagnvart
því. Djúp þögn gefur oftast
ekki annað til kynna en
barnið sé önnum kafið við
lestur eða teiknun og
hávaði þarf að keyra mjög
úr hófi til þess að ástæða
sé til áhyggna.
En á unglingsárum barn-
anna hefst seinna við-
kvæmnisskeiðið á ævi
móðureyrans. Það er þegar
unglingarnir byrja að fara á
böll eða í partí.
Skulu nú rakin nokkur
þróunarstig á þvf skeiði.
Fyrstu skiptin, sem
unglingarnir leggja út á þá
glæfrabraut, kemur margri
móðurinni ekki dúr á auga
fyrr en barnið er komið
heilu og höldnu inn f rúm.
Hver kannast ekki við
setninguna: „En, mamma,
þú þarft alls ekki að vaka
eftir mér, ég kem heim um
leið og ballið er búið". Satt
er það, en samt kemur
móðurinni ekki blundur á
brá fyrr en hún er viss um,
að barnið er öruggt innan
veggja heimilisins. Þetta
stig getur staðið bæði árin,
sem barnið er f skyldu-
námi.
Margar mæður kannast
eflaust við næsta stig, sem
lýsir sér þannig, að þær
sofna eins og venjulega,
þegar unglingarnir fara á
ball, en vakna ósjálfrátt
nákvæmlega á þeirri
stundu, sem ballið er búið
og von er á þeim heim. Þá
geta vissulega tekið við

nokkrir órólegir klukku-
tfmar með hjartslætti og
kvfða: „Skyldi nú eitthvað
hafa komiðfyrir?" Hvílíkur
léttir er þá að heyra hið
góðkunna hljóð, þegar
lyklinum er snúið í útidyra-
hurðinni.
Loks kemur að því, að
móðurinni verður allt í
einu Ijóst, að þessar
áhyggjur eru algjörlega til-
gangslausar, afkvæmið
verður sjálft að lifa sínu
eigin Iffi og bera ábyrgð á
sjálfu sér enda þá oft orðið
svo gamalt, að það getur
gengið út og gift sig,
hvenærsem er.
En hvernig skyldi
ömmueyrað vera? /Etli það
sé þykkra eða þynnra en
móðureyrað?
Anna María Þórisdóttir.
©