Lesbók Morgunblaðsins - 08.09.1984, Blaðsíða 5

strönd, Skagafjarðarsýslu. Foreldrar hans
voru Benedikt Sölvason bóndi og kona
hans Málmfríður Ragnheiður Jónsdóttir.
Guðmundur var einkabarn foreldra sinna.
Hann var settur til mennta og strax í
skóla bar á fágætum hæfileikum og hann
var jafnvígur á allar námsgreinir, kom sér
prýðisvel og var vinsæll hjá öllum nem-
endum og kennurum. Hann varð stúdent
1899 með ágætiseinkunn. Guðmundur
sigldi til Kaupmannahafnar og hóf hag-
fræðanám við háskólann. Hann var mjög
góður námsmaður og sökkti sér samhliða í
bókmenntir og heimspeki. Þegar að loka-
prófi leið, kom í ljós heilsubilun hans og að
hann var ekki fyllilega heill á geðsmunum.
Féll hann frá að taka lokapróf, hélt heim
til íslands, bjó um hríð í Viðey, náði heilsu
á ný og gerðist 1907 starfsmaður íslands-
banka. Hann átti kost á að ljúka embætt-
isprófinu síðar, en ekki varð af því. Hann
starfaði i bankanum til hausts 1917, er
hann missti alveg heilsu.
Guðmundur Benediktsson lézt í Reykja-
vík, úr spönsku veikinni, hinn 18. nóvem-
ber 1918.
En hvernig var hann, þessi maður, nán-
asti trúnaðarvinur Jóhanns Sigurjónsson-
ar?
Þeir bjuggu saman í Kaupmannahöfn og
þá var oft kátt á Austurbrú. Það liggur
ekkert eftir Guðmund Benediktsson og
fátt eitt hefur verið um hann skrifað, en
allir sem kynntust honum urðu einlægir
vinir hans og dáðu hann fyrir gáfur, and-
ríki og fyndni.
En til að kynnast nokkru nánar þessum
gleymda manni, verðum við að leita til
þeirra, sem þekktu hann. Meðal þess fáa,
sem um hann hefur verið ritað, eru minn-
ingargreinir nokkurra vina hans. ólafur
Daníelsson stærðfræðingur sagði um
hann:
„Guðmundur Benediktsson var ákaflega
skemmtilegur maður, vitur og fyndinn og
ónýtinn á sitt eigin andríki. Hann skráði
ekki upp á spjaldskrá það, sem honum datt
í hug i þeim tilgangi að skrifa utan um það
bók eða blaðagrein síðar meir. Hann var
svo auðugur af slíku og hafði ráð á að
segja fyndinyrði og láta það gleymast.
Hvað gerði það? Hann gat sagt nýtt
hnyttiyrði við næsta tækifæri og var sér-
lega ósparsamur á þá hluti.
Ég held, að Guðmundi Benediktssyni
verði aldrei rétt lýst nema það sé tekið
fram, hve feykilega fjarlægur hann var
þessum feitu og digru ungmennafélags-
hugsjónum borgaranna, sem vita upp á
sína tíu fingur, hvernig manneskjan á að
vera. „Þrekmaður með heilbrigða sál í
hraustum líkama" segja þeir.
Guðmundur Benediktsson var ekkert af
þessu. Hann var ekki þrekmaður og vissu-
lega bjó hans veika sál i óhraustum lík-
ama. Hvað var hann þá? Hann var það,
sem kallað hefur verið salt jarðar. Hann
kryddaði lífið fyrir þá, sem áttu því láni að
fagna að þekkja hann og umgangast. Hann
lét þannig ávallt gott af sér leiða og aldrei
neitt annað en gott. Eða — réttar sagt —
hann lét eiginlega ekkert af sér leiða.
Gleðin fylgdi honum sjálfkrafa, meðan
hann tók á heilum sér. Hann var svo gerð-
ur, að þeir sem þekktu hann þurftu naum-
ast annað en sjá hann álengdar, til þess að
komast í gott skap. Þannig var Guðmund-
ur Benediktsson."
Að kvöldi útfarardags Guðmundar
Benediktssonar komu nokkrir vinir hans
saman til þess að minnast hans. Meðal
þeirra, sem þar minntust hans, var Árni
Pálsson, síðar prófessor. Hann sagði m.a.:
„Guðmundur Benediktsson er genginn og
grafinn.
La vie est triste, enfin soyons gais. Lífið
er dapurt, en við skulum vera glaðir. Þetta
sagði hann oft hin síðari árin. Þegar hon-
um lá við að verða innkulsa af sorg og
örvænting, þá vissi hann að eina ráðið var
að verma sig við hvern þann neista af gleði
og lífsfjöri sem fundist gat.
Guðmundur var öllum kær: hann skildi,
fordæmdi ekki og sveik ekki. Hamingjan
hjálpi þeim, sem álíta, að maður sem lætur
eftir sig þvílíka minningu, hafi lifað til
lítils. Þegar ég minnist fyndni hans og orð-
heppni og snarræðis í kappræðum, þá
sárnar mér að ekkert skuli liggja eftir
hann svart á hvítu. En Guðmundur Bene-
diktsson skrifaði ekki einu sinni í sandinn,
hann skrifaði í loftið. Hugsanir hans finn-
ast nú hvergi nema í endurminningum ein-
staka manns. Hann haföi enga trú á að
hægt væri að breyta veröldinni til batnað-
ar, hvorki með töluðu orði né skrifuðu.
Fyrirlitning hans fyrir þeim mönnum, sem
þykjast önnum kafnir að bæta veröldina
og gera sér siðbótarstarf að atvinnu, var
takmarkalaus.
Og þessvegna blessa eg minningu Guð-
mundar Benediktssonar, einnig fyrir það
að hann þagði og hugsaði í landi þar sem
svo margir tala án þess að hugsa."
Plastið
ógnar iífí í sjó
Fjölmargir líffræð-
ingar víðs vegar að úr
heiminum sem könn-
uðu fæðuval sjófugla
á 8. áratugnum komust að sömu
niðurstöðu: Fuglar leggja sér
plast til munns.
Þegar þessar upplýsingar lágu
fyrir fór að fréttast af því að
aðrar dýrategundir innbyrtu
líka plast eða flæktust í plast-
drasli svo sem selir og hvalir,
fiskar út af suðurströnd Eng-
lands, skjaldbökur við Costa
Rica og Japan. Plastsalli reynd-
ist í töluverðu magni í átusýnum
bæði úr Atlantshafi og Kyrra-
hafi. Plastúrgangur kom í
dragnætur togara í Beringshafi
og víðar og á Nýja-Sjálandi skil-
aðist plast-salli upp á baðstrend-
ur í svo miklum mæli að bað-
gestum var verulegur ami af.
Plast þetta sem eykst stöðugt
um allan sjó er ýmist óunnið
plast (hráplast) eða úrgangs-
plast, sem fleygt er fyrir borð af
skipum eða skolast eftir árfar-
vegum til sjávar.
Alþjóðlega vísindaráðið áætl-
aði árið 1975 að af kaupskipum
einum væri fleygt fyrir borð það
árið 25.900 tonnum af plastum-
búðum og plast- eða nylon-net
sem týndust í sjó sama ár næmu
um það bil 149.000 tonnum.
Plastiðnaðinum vex stöðugt
fiskur um hrygg enda er plast
ákaflega meðfærilegt efni sem
býður upp á ótal möguleika.
Plastvörurnar eru unnar úr
svokölluðu hráplasti sem að gerð
minnir einna helst á sagó-grjón.
Þetta hráplast berst til sjávar
með árvatni og úr holræsum frá
verksmiðjum sem framleiða
plastvörur. Og stundum er tölu-
verðu magni fleygt í sjóinn að
yfirlögðu ráði.
Mælingar við strendur Eng-
lands og reyndar víða um heim
sýna ótrúlega mikið magn af
þessu hráplasti i sjónum og sjáv-
ardýr glepjast til að leggja sér
þetta til munns. Fyrstu fréttir af
slíku bárust árið 1962 en þá
fannst plast í maga nokkurra
sjófuglategunda.
Þessu var í fyrstu tekið sem
hálfgerðu gríni, en þegar leið á 8.
áratuginn fór slíkum sögum sí-
fellt fjölgandi og menn fóru að
hafa af þessu áhyggjur. Nú eru
sönnur á því að 15% af 280 teg-
undum sjófugla geta ruglast í
ríminu við fæðuöfiunina og valið
plast-úrgang sér til matar.
Sjófuglar eru ekki vandlátir á
gerðina. Fyrir þeim skiptir ekki
máli hvort um hráplast, flösku-
tappa, plastpoka eða smágerða
hluti úr plasti er að ræða. En
sæskjaldbökur t.d. velja aðeins
eina tegund, nefnilega plast-
poka, og er talið að þær geri ekki
mun á plastpokum og marglytt-
um.
Sjávarspendýr gera sér líka
plast-„veisluna“ að góðu, einkum
hvalir.
Nú er vitað að kýr geta lagt
sér ýmislegt furðulegt til munns,
nagla, járnbúta og jafnvel
gaddavír, og sannað er að þessir
aðskotahlutir geta verið í maga
þeirra í rúmlega ár án þess að
valda skepnunni skaða. En það
er líka staðreynd að þetta plast-
át sjófugla og sjávardýra getur
stíflað meltingargöngin og vald-
ið þeim dauða.
Plast er alveg ómeltanlegt og
sé þess neytt í einhverjum mæli
safnast það fyrir í meltingar-
göngunum, viðkomandi finnur
Þessi sehir hefur ef tilvilí faríð að leika sér að plasthringnum, sem bann befur
fúndið í fjöm — með þeim afleiðingum að hríngurínn hefur oiðið fastur um
háls honum og drepið bann að hkum.
ekki til hungurs, hættir eðlilegri
fæðuöflun og veslast upp.
Plastmengun, sem er auðvitað
líka sjónmengun, er ekki aðeins í
sjó og við strendur. Hvert sem
menn leita út í náttúruna, upp á
hæstu fjöll eða inn í dimmustu
skóga, alls staðar getur plast-
draslið orðið á vegi manns. Og
það er ófögur sjón, t.d. að sjá
pelíkanunga hanga kyrktan ofan
úr hreiðri sínu í fiskilínu eða
Aðalkosturinn
við plastið —
ending þess —
reynist höfuð-
ókostur, þegar
allt plastdraslið
nær til sjávar
hval koma upp úr djúpinu með
nylonnetadræsu fyrir vitunum.
Síðustu 20 árin hefur sjósókn
aukist til mikilla muna og um
leið fjölgað ónýtum netum og
veiðarfærum sem skilin eru eftir
í sjónum eða fleygt er fyrir borð.
Áður fyrr voru veiðarfæri úr
hampi, bómull eða hör, en það
eru allt lífræn efni sem annað
hvort sökkva til botns eða leys-
ast upp.
Eftir síðari heimsstyrjöldina
var hins vegar farið að nota
veiðarfæri úr gerviefnum. Þau
eru auðveldari í meðförum og
endingarbetri en það sem áður
hafði þekkst og sum næstum
ósýnileg í sjónum.
Þessi drauganet sem þvælast
um allan sjó valda stöðugt dauða
spendýra í sjónum sem flækjast
í þessu og komast ekki upp á yf-
irborðið til að anda. Álitið er að
á Norður-Kyrrahafi hafi um 50
þúsund selir drepist af þessum
orsökum. Og þegar þessi sí-
veiðandi drauganet rekur á
strendur verða þau skeinuhætt
fuglum og spendýrum.
Sjófuglar sem gera tíðreist á
baðstrendur og á ruslahauga
lenda oft með hausinn í alþekkt-
um plasthringjum sem notaðir
eru til að festa saman bjórdósir
og gosdrykki. Eins og gefur að
skilja hafa þeir engin tök á að
losa sig úr slíkum hring sem
smeygst hefur um háls þeirra.
Þeir fljúga svo um með þessa
dræsu sem oftast festist í ein-
hverju á leið þeirra og dagar
fuglsins eru fljótt taldir.
Alþjóðleg . umhverfismála-
ráðstefna var haldin á vegum
Sameinuðu þjóðanna í Stokk-
hólmi árið 1972. Þar voru mættir
fulltrúar frá 110 þjóðum.
Mengun sjávar var ofarlega á
dagskrá, einkum meðal fulltrúa
þeirra þjóða sem eiga land að sjó
og síðan hafa margar alþjóðleg-
ar ráðstefnur verið haldnar um
þessi mál. Árangur af þeim um-
ræðum er þó lítill ennþá og stöð-
ugt eykst plastúrgangurinn í
sjónum.
Það má teljast nokkuð kald-
hæðnislegt að einmitt sá eigin-
leiki plastsins sem gerir það
vinsælt og hagkvæmt til ýmissa
nota- nefnilega hvað það er létt,
sveigjanlegt og endingargott,
gerir það hættulegt sjónum.
Ekki er vitað nákvæmlega
hversu lengi plastið er að eyðast
í sjó, en við strendur er ljóst að
þessi úrgangur endist í 5—50 ár.
Lausn á þessum vanda hlýtur
að vera fólgin í samvinnu al-
mennings og þeirra aðila sem
standa að framleiðslunni.
Tæknilega er hægt að framleiða
plast sem eyðist fljótt, jafnvel
hægt að ákveða endingartímann
fyrirfram og er það mikill kost-
ur.
Einnig hafa verið uppi hug-
myndir um að safna saman úr-
gangsplasti og vinna það upp á
nýtt í stórum stíl. Það er þó flók-
in lausn og krefst mikillar sam-
vinnu við almenning. Þá er líka
talað um að banna plastverk-
smiðjum að losa úrganginn í ár
nema sía plastsallann fyrst frá.
En neytendur, hinir almennu
borgarar, bera líka sína ábyrgð á
þessu vandamáli og eiga að gæta
þess að fleygja ekki slíkum úr-
gangi úti á víðavangi.
Ef þessu heldur fram sem
horfir og ekkert er gert, drukkn-
um við bókstaflega í plastdrasli
áður en varir. Fyrsta skrefið til
að hamla gegn þessari þróun
hlýtur að vera að vekja athygli
framleiðenda og almennings á
hættunni sem þessu er samfara
og þörfinni á að hefjast handa til
varna. Fræðslan ein leysir engan
vanda en er þó skref í rétta átt.
Almenningur verður að gera
sér grein fyrir ástandinu og
stjórnvöld verða að taka til
sinna ráða. Með slíku sameigin-
legu átaki er von til þess að úr
rætist.
(Þýtt og stytt úr The Rotarian.)
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 8. SEPTEMBER 1984 5