Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.1990, Blaðsíða 10

Þeir lifðu í náinni snertingu við veröld arid-
anna, ef svo mætti segja. Allt mannlegt ólán,
hvort heldur það var léleg veiði, veikindi eða
slæmt veðurfar, var að þeirra áliti refsingar
andanna vegna þess að menn fóru ekki nógu
nákvæmlega eftir þeim flóknu reglum, sem
bar að viðhafa. Allur heimurinn var í hárfínu
jafnvægi og þetta jafnvægi gat raskast ef
hegðun manna var ekki kórrétt. Aðeins var
sérstökum töframönnum með miðilshæfileika
gefið að sjá andana. Þessir miðlar voru lykil-
menn í þeirri varnarstöðu, sem mannlegar
verur stóðu í gagnvart andaheiminum. Miðl-
arnir féllu í trans og yfirgáfu líkama sína
þegar svo bar undir og þá gátu þeir heim-
sótt andaheiminn. Og á ári hveiju voru haldn-
ar fjórar stórhátíðir með flóknum helgisiðum,
söng og dansi til þess að heiðra andana.
Heimsmynd eskimóanna var á þann veg,
að alheimurinn væri úr nokkrum lögum. Þetta
var eins og margra hæða hus, þar sem menn
búa á sumum hæðum og andar á öðrum. Að
fara milli hæða var mögulegt, en mjög hættu-
legt. Það var á þessum efri tilverustigum, að
dýr breyttu sér í önnur dýr, eða jafnvel í menn.
Andarnir heita inua á máli eskímóa, en
inúítar eru fólk, persónur. Hvert dýr hefur
sitt inua og það sem merkilegra er: Hver ein-
asti hlutur hefur sitt inua, sinn anda. Miðlam-
ir einir höfðu hæfíleika til að sjá anda dýra
og hluta. Þetta kemur vel fram á sýningunni
í þá vem að lítil andlitsmynd er skorin út í
hlutinn. Það ér inua hlutarins. Andi látinnar
persónu gat líka tekið sér bólfestu í nýlega
fæddu bami, einkum ef bamið var skýrt eft-
ir hinum látna. í þorpunum við Beringsundið
var föst venja, að bam var skýrt eftir þeim,
sem síðast hafði látizt.
í þessari andlegu veröld eskimóanna var
allt samtengt; allt í eilífri hringrás, sem ekki
mátti trufla. Veiðin út af fyrir sig gat ekki
valdið tmflun. En það var ekki sama hvemig
að henni var staðið. Sem dæmi þar um má
nefna lítið áhald, ísklóra, sem veiðimenn not-
uðu þegar þeir nálguðust sel, þar sem hann
lá á ísnum. A enda skaftsins var útskorðið
selshöfuð með veiðihárum og átti að blíðka
anda hinnar tilvonandi bráðar, en sjálf klóran
var úr selaklóm og af henni varð nákvæm-
lega sama hljóð og þegar selurinn skríður
eftir ísnum, eða svo töldu eskimóar.
Útskomar grímur gegndu mikilvægu hlut-
verki gagnvart andaheiminum. Miðlar einir
gátu séð tunghat, illa anda, sem gátu sótt
að þorpunum, en tækist miðli að sigra slíkan
anda, varð hann á eftir hjálparandi í þjónustu
miðilsins, sem jók völd hans og áhrif. Sumar
þessara gríma eiga að sýna þessa varasömu
anda, eða vora notaðar í viðureigninni við
þá. Til er skrifleg frásögn eftir rússneskan
hermann, Zagoskin, sem var á ferðinni við
Beringsundið 1842 og varð vitni að svofelldri
uppákomu:
„En nú opnast gatið á þakinu og í einu
vettvangi rennir dansari sér þar niður á svið-
ið; fjórar konur stilla sér upp við hlið hans.
Dansarinn er með grímu með stílfærðri mynd
af hrafni ognú hoppar hann um sviðið, krunk-
ar eins og hrafn undir taktföstum hrynjandi
trumbuleiks og syngur. Dansarinn er í gervi
hrafns, hann hoppar eins og fugl, en stundum
ber hann sig til eins og maður, sem gengur
allt í haginn. Textinn sem dansarinn syngur
er eitthvað á þessa leið: Miðill býr í húsi sínu.
Hann er hungraður, en tekur eftir því að
hvert sem hann fer, fylgir honum hrafn og
truflar-hann. Sé miðillinn á eftir veiðidýri,
þá lætur hrafninn dýrinu tiregða, svo miðillinn
kemst ekki að því með boga sinn. Leggi
maðurinn snöru fyrir héra, þá stuggar hrafn-
inn við héranum og leggi maðurinn gildru
fyrir fisk, þá hefur hrafninn einhver ráð með
að bægja fiskinum frá. „Hver ert þú?“ hrópar
maðurinn að lokum. En andinn í líki hrafns-
ins brosir og svarar: „Ég er þinn illi andi““
NÚTÍMI VlÐ BERINGSUND
Samkomur eins og þær sem hér er lýst
heyra nú sögunni til. Veröld andanna hefur
vikið fyrir nýum siðum; en það gerðist ótrú-
lega seint. Það var ekki fyrr en á síðari hluta
19. aldar, að trúboðar turnuðu mönnum til
kristni á þessum slóðum. í þorpunum eru nú
ofur venjuleg timburhús, en lítið um gatna-
gerð. Víða era aðeins lagðir plankar til að
ganga á. A vetrum er vélknúinn snjósleði
ómissandi farartæki og enn sem fyrr lifa esk-
imóamir við Beringsundið af veiðum. Eins
og fyrr segir hefur Greenpeace eyðilagt fyrir
þeim selskinnamarkaðinn, en það er samt af
nógu að taka í ríki náttúrannar og nóg af
minki, otram og bjömum.
Þjóðvegakerfíð nær til Anchorage og þaðan •
er vegur svo til þvert norður yfir landið; hann
var lagður vegna olíuleltar þar norðurfrá og
olíuleiðslanna þaðan og suður. En frá þeim
vegi er enn óraleið vestur að Beringsundi og
á því svæði eru engar nútíma samgöngur til.
Inupiak og Yupik-eskimóar fá því að vera
nokkumveginn í friði fyrir hinni ágengu, vest-
rænu menningu enn um sinn.
GÍSLI SIGURÐSSON
ATLI HARÐARSON
Ástardraumurinn
Mig dreymdi að ég værí sofandi fjármálaráðherra
og himneskir skriffinnar vitjuðu mín í draumi og segðu:
„Þetta mistókst síðast,
en nú skulum við kenna þér að byrla raunverulegan ástardrykk.
(Þú skalt ekkigeyma hann á sömu flöskum ogþann gamla,
þennah sem mistókst.
Hentu öllum flöskum sem merktar eru
ÞJÓÐARSÁTT.
Fáðu þér svo gyllt ker og láttu skrífa á þau
ALHEIMSBRÆÐRALAG.
í þessum kerum skaltu geyma drykkinn góða.)
Hér kemur uppskriftin:
Þú tekur aðila vinnumarkaðarins
(verður að ná þeim lifandi)
og ferð með þá inn í gamla rúgbrauðsgerð
(undir fullu tungli)
svo hellir þú ofan í þá 666 blaðsíðum af hvítrí lygi
og 375 millilítrum af svartadauða
og hrærír í fram yfir þinglausnir.
Ef efnin blandast ekki
eða einstakir verkalýðsleiðtogar hlaupa í kekki
þá verður að ráða 3 hagfræðinga
(sem allir hafa krókódíl í hjartastað
og eru ekki á nokkurn hátt óvenjulegir)
láta þá hreinsa Iygina_betur
og byija svo upp á nýtt
annars skaltu kynda undir fram eftir nóttu.
Þegar drykkurinn er tilbúinn getið þið farið heim að sofa.
Útvarpsstöðvamar hella honum sjálfkrafa íþjóðina daginn eftir
og hún fær strax ótakmarkaða ást á þér og aðeins þér. “
Þegar ég vaknaði í draumnum
tók égstrax að lofsyngja visku hinna himnesku skriffinna.
Þegar ég vaknaði af draumnum
ákvað ég að hafa slökkt á útvarpinu.
Höfundur býr á Akranesi
SIGURÐUR INGÓLFSSON
Á barnaheimili
(Tileinkað börnunum á Vesturborg)
A morgnana komaþau tilþess að hertaka heiminn
hlæjandi sum en grátandi önnur að vonum.
Ogþar blandast hefðarfólk íslenskum alþýðusonum
og óskabörn framtíðar standa og horfa út ígeiminn.
Sum þeirra öskra af algerri snilld eins og gengur
með óperustyrk og tilburðum leikara á sviði.
Sum eru lítil og önnur á eilífu iði
ogeflaust mun menningu verða aðþeim talsverður
fengur.
Þar eru ráðamenn framtíðar þessarar þjóðar,
þjóðskáld oglistamenn, stórmenni og andlegir sóðar
og fólk sem mun sér í kerfinu tapa og týna.
Er deginum lýkur býr kynslóðin sig til að kveðjast
þau kássast íþeim sem að sækja, ogflest þeirra gleðjast,
svo ryðjastþau heim til aðráðskast með foreldra sína.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
GEIR G. GUNNLAUGSSON
Öryggisleysi
Öryggið er lítið í alheimsmannabyggð
enginn treystir framar á drengskap eða tryggð.
Feigðin styður hendi á hlaðinn byssugikk
og efinn blandar eitri í andans svaladrykk.
Höfundur býr í Lundi í Fossvogi.
E R L E N D A R
B Æ K U R
Guðbrandur Siglaugsson tók
saman
THE TWO DEATHS OF
SENORA PUCCINI
‘No morc [nmcrful amJ rcmc>r}.clys
'cxamination ol pasMon an«l '■< ‘íOf
frustratíon has bccn svntlch ?
for ntanv ycars’ 't" : 'j
— Thr fin>e\ , . '
Stephen Dobyns:
The Two Deaths of Senora Puccini.
Penguin Books.
Það er borgarastytjöld í einu af ríkjum
Suður-Ameríku. Gamlir skólafélagar ætla
að snæða saman hjá lækni úr þeirra hópi.
Forföll eru mikil vegna ástandsins í landinu,
götur fullar af hermönnum og hættum.
Sögumaður er fyrstur í samkvæmið. Ráðs-
kona læknisins hleypir honum inn og vísar
til stofu. Þar dvelst hann góða stund einn
og hugurinn reikar með augum um sali.
Brátt bætast aðrir skólafélagar í hópinn og
hver hefur frá einhveiju að segja. Gestgjaf-
inn er umræðuefni þeirra og sýnist sitt
hveijum um heilindi hans og líf. Loks birt-
ist gestgjafinn og styijöldin geisar úti fyrir.
Hermenn leita skjóls í húsakynnum læknis-
ins, liðsforingi nokkur er óvinveittur
menntamönnunum en rostinn er lækkaður
í honum af yfírmanni hans. Skólafélagarnir
segja af sjálfum sér og með galdri fær les-
andinn það á tilfínninguna að hann sé stadd-
ur í annarra draumum.
Þetta er áleitin saga og ánægjuleg reynsla
að lesa hana. Eins og kommóða með fjöl-
mörgum leynihólfum, lygum, sannindum,
sárindum og dulúð. Ráðskonan er miðpunkt-
ur sögunnar. Læknirinn hefur farið með
hana eins og hann lysti, niðurlægt hana á
allan hátt en loks nær hún fram hefndum.
Robert Crais:
The Monkey’s Raincoat.
Penguin Books.
Höfundur þessarar bókar hefur starfað
að gerð sjónvarpsþátta á borð við Hill Street
Blues og Miami Vice. Hann býr í Kalifomíu
og er þessi reyfari fyrsta skáldsaga hans.
Henni var dæmalaust vel tekið þegar hún
birtist og hlaut hann verðlaun fyrir hana.
Hér ríkir knappi stíllinn með kækjum sínum
og hnyttiyrðum, plottið er margsnúið roð
um mannrán, kókaín, morð og undirferli.
Einkaspæjarinn Elvis Cole er fyrrverandi
hermaður og leika vopnin vitaskuld í hönd-
um hans. Hann rekur skrifstofu með kunn-
ingja sínum sem talar álíka mikið og Clint
Eastwood, er sjaldan nálægur en alltaf
hægt að ná í hann í síma í vopnabúðinni.
Sá reynist heldur en ekki harðsvíraður þeg-
ar á reynir. Aparegnkápan þessi er nokk-
urra stunda gaman en tæpast meira.