Morgunblaðið - 20.11.2005, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 20. NÓVEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
óður. Að auki drakk hann oft illa og þessi
blanda af maníu og þunglyndi var mjög skæð.
Hann lék t.d. konu sína, Kristjönu Gunnars-
dóttur Havstein, grátt og þetta var því ekkert
sældarlíf. Pétur var hins vegar mjög meðvit-
aður um veikindi sín og reyndi margsinnis að
leita sér lækninga, hélt m.a. utan til að reyna
að ráða bót á þeim, en án árangurs. Menn
voru á þessum tíma algerlega hjálparvana
gagnvart slíkum sjúkdómum. Hannes ólst upp
við þessar aðstæður og varð gríðarlega hænd-
ur að móður sinni, mátti vart af henni sjá.
Kristjana hefur verið mjög merkileg og sterk
kona. Bræður hennar vildu flytja hana og
börnin á brott frá Möðruvöllum en hún neitaði
að fara. Oft lá þó við skilnaði. Ég held að
minning Hannesar um föður sinn hafi verið
mjög sár og viðkvæm en hann snerist þó aldr-
ei gegn honum enda virðist Pétur hafa verið
blíðlyndur og góður maður þegar bráði af hon-
um. Og raunar mikilhæfur maður. En sinn-
isveiki og drykkja hans voru fjölskyldunni
þungbær.“
Sárir harmar bakvið glæsimennið
Í bók Guðjóns er samskiptum Hannesar við
konur gerð góð skil og það er ljóst að hann var
alla tíð umkringdur mjög sterkum konum og
leitaði til þeirra um ráð og stuðning.
Árið 1870, þegar Hannes var níu ára gam-
all, var faðir hans leystur frá embætti og fjöl-
skyldan flutti í Skjaldarvík við Eyjafjörð. Kjör
fjölskyldunnar voru kröpp þaðan í frá miðað
við fyrri ár. Ekkert var þó sparað til að koma
Hannesi, krónprinsi fjölskyldunnar, ef svo má
segja, til mennta, og bestu kennarar sem völ
var á fengnir til að uppfræða hann. Hannes
var sendur að heiman níu ára gamall og segir
Guðjón ljóst að það hafi verið mikið áfall fyrir
piltinn að vera aðskilinn frá móður sinni með
þessum hætti. Fyrst hélt hann til prests er
rak skóla á Ríp í Hegranesi í Skagafirði, en
þegar presturinn drukknaði í Héraðsvötnum á
miðjum vetri var Hannes látinn til náms á
Reynistað. Hann var síðan sendur til Reykja-
víkur ellefu ára gamall og dvaldi hjá hálf-
systur sinni, Þórunni Pétursdóttur Jónassen,
og eiginmanni hennar, Jónasi Jónassen, lækni
og síðar þingmanni. Þau studdu hann dyggi-
lega til náms, bæði með hvatningum og fjár-
stuðningi. Jónas fylgdist grannt með Hannesi
og í dagbókum hans eru margar færslur er
lúta að honum.
„Þórunn er ein þessara öflugu kvenna sem
stóðu að Hannesi, var fyrsti formaður Thor-
valdsenfélagsins og ein þeirra fjögurra
kvenna sem kosnar voru í bæjarstjórn
Reykjavíkur 1908. Á þessum árum gekk hún
honum hálfvegis í móðurstað. Fram kemur í
bréfum Klemensar Jónssonar landritara, nán-
asta aðstoðarmanns Hannesar í hans ráð-
herratíð, að Þórunn var einn helsti ráðgjafi
Hannesar,“ segir Guðjón.
Alsystur Hannesar voru fimm talsins en
þær létust allar, ein ung en hinar á milli tví-
tugs og þrítugs. „Ein þeirra, Soffía, var sam-
tíma honum í Kaupmannahöfn, greinilega góð-
um gáfum gædd og mjög náin Hannesi. Hún
fékk hins vegar berkla og dó, sem varð Hann-
esi þungbær raun. Hann hafði mikla tilhneig-
ingu til þunglyndis og í lífi hans riðu yfir mörg
áföll sem ýttu undir þá tilhneigingu. Bakvið
þetta mikla glæsimenni leyndust því sárir
harmar. Hann hafði hins vegar greinilega bit-
ið það í sig sem barn að taka allri ágjöf með
karlmennsku, enda fann hann eflaust til
ábyrgðarkenndar á æskuheimili sínu, þar eð
faðir hans var óvirkur langtímum saman. Í
bréfum hans til móðurinnar kemur iðulega
fram að hann megi ekki láta neinn bilbug á sér
finna. Hann verði að bíta á jaxlinn. Karl-
mennskan er líka grunntónn í mörgum kvæða
hans.“
Árið 1889 gekk Hannes að eiga Ragnheiði
Stefánsdóttur og segir Guðjón að hjónaband
þeirra hafi ætíð verið mjög farsælt, óvenju
ástríkt og náið. Það var þó ekki sorgarlaust,
fyrsta barn þeirra, sonur sem skírður var Sig-
urður, lést úr taugaveiki aðeins tólf ára gamall
og reyndar misstu þau elstu dóttur sína,
Kristjönu, skömmu síðar. „Þetta var eitt af
hinum mörgu áföllum Hannesar. Hann rakti
taugaveikina til neysluvatnsins á Ísafirði og
þetta varð til þess að hann lét drífa í að gerð
yrði vatnsveita í bænum. Það var fyrsta vatns-
veitan á landinu.“
Mikill fjársjóður í kassa
Guðjón hafði aðgang að margvíslegum
heimildum sem ekki voru tiltækar á t.d. rit-
unartíma bókar Kristjáns Albertssonar, svo
sem bréfasöfn í opinberum söfnum á Íslandi
og í Danmörku. En fleira rak á fjörur hans.
„Það gerðist skömmu eftir að ég hófst handa,
að ein dótturdóttir Hannesar hringdi í mig og
tjáði mér að hún væri með kassa fullan af
bréfum sem ekki var vitað um áður. Um var
að ræða bréf Hannesar til móður sinnar,
Kristjönu, allt frá því að hann hóf nám í Kaup-
mannahöfn árið 1880, og hið yngsta var frá
árinu 1903. Þarna voru líka fleiri bréf sem
fóru á milli fjölskyldunnar. Þetta var ómet-
anlegur fengur fyrir ævisöguritara og gaf nýja
innsýn inn í líf Hannesar. Það ríkti trúnaður á
milli Hannesar og móður hans, og hann trúir
henni fyrir sínum innstu hugrenningum, með-
al annars fyrir þeim miklu hugmyndafræði-
legu áhrifum sem hann varð fyrir á námsárum
í Kaupmannahöfn en þar varð hann uppreisn-
armaður gegn mörgum viðteknum gildum
samfélagsins, ekki aðeins í bókmenntum held-
ur einnig í trúmálum, félagsmálum og stjórn-
málum. Á þessum tíma fóru kenningar gagn-
rýnandans og fræðimannsins Georg Brandes
eins og eldur í sinu meðal ungs fólks en þær
byggðust á vísindahyggju, raunsæi og skyn-
semi og hreifst Hannes mjög af þeim. Í bréf-
unum er Hannes m.a. að rökræða um trúmál
við móður sína, sem var mjög trúuð, en hann
aftur kominn með miklar efasemdir og afneit-
aði jafnvel guði.“
Eitt hið merkilegasta sem bréfin leiddu í
ljós var að Hannes gerðist mikill kvenrétt-
indamaður rétt rúmlega tvítugur. „Í einu bréf-
anna kemur m.a. fram að hann flutti fyr-
irlestur um kvenréttindi 21 árs gamall í
Íslendingafélaginu í Kaupmannahöfn, 1883.
Hann segir móður sinni að þar hafi hann hald-
ið því fram að konur ættu í öllu að hafa sama
rétt og karlmenn, og undirstrikar „í öllu“.
Þetta er trúlegast í fyrsta skipti sem Íslend-
ingur heldur opinbert erindi um kvenréttindi.
Það er því t.d. athyglisvert að það er ekki
minnst einu orði á kvenréttindi í bókum Krist-
jáns Albertssonar, sem sýnir að vísu glöggt
hversu áhugamál og viðhorf manna breytast
frá einni kynslóð til annarrar.
Til marks um þennan áhuga Hannesar á að
bæði kynin nytu jafnra borgaralegra réttinda
má nefna að í þingmannstíð hans lagði hann
margsinnis til að með einföldum lögum yrði
konum veittur kosningaréttur til Alþingis, í
stað þess að stjórnarskrárbreytingu þyrfti til.
Þá var eitt fyrsta verk hans eftir að hann tók
við ráðherraembættinu, að setja reglugerð um
Hinn lærða skóla. Þar með var skólinn fyrir
bæði pilta og stúlkur, en áður höfðu þær ekki
mátt sitja í honum, aðeins taka próf frá skól-
anum. Og hann studdi öfluglega kosningarétt
kvenna bæði til sveitarstjórna og Alþingis og
átti stóran þátt í að hann náði fram að ganga.
Þess má líka geta að árið 1911 bað Bríet
Bjarnhéðinsdóttir, stofnandi og formaður
Kvenréttindafélagsins, hann gagngert um að
flytja frumvarp á Alþingi um jafnan rétt
kvenna til embætta, náms og námsstyrkja.
Það var samþykkt og eru slík lög líklega eins-
dæmi í heiminum.“
Kynni Hannesar og Bríetar, hins kunna
brautryðjanda í baráttu kvenna fyrir aðgengi
að námi, kosningarétti, kjörgengi og opinber-
um störfum, voru þó ekki ný af nálinni. Þegar
Hannes kom frá námi í Kaupmannahöfn árið
1886 flutti hann inn til móður sinnar, er þá bjó
í Þingholtsstræti 12. Hún leigði þá Bríeti her-
bergi, en þær höfðu kynnst fyrir norðan.
Hannes og Bríet bjuggu einn vetur undir
sama þaki, sama vetur raunar og Bríet varð
fyrst hérlendra kvenna til að flytja opinberan
fyrirlestur, í Gúttó í desemberlok 1887, og
kallaðist hann „Fyrirlestur um hagi og rjett-
indi kvenna“. „Bríet var þá trúlofuð Valdimar
Ásmundssyni, ritstjóra Fjallkonunnar, en
sagði frá því á gamals aldri að hún hefði ekki
beðið kærastann um að lesa fyrirlesturinn áð-
ur en hún flutti hann heldur Hannes Haf-
stein,“ segir Guðjón. „Maður fer þá að velta
fyrir sér hvort hafði á hitt meiri áhrif. Það hef-
ur örugglega verið samspil þarna á milli og ef-
laust hefur Hannes veitt henni innblástur, ný-
kominn úr hringiðu kvenréttindaumræðunnar
í Kaupmannahöfn. Þau voru góðir vinir alla tíð
og að lokum gekk hún í Heimastjórnarflokk-
inn, sennilega eingöngu vegna þess að Hannes
var leiðtogi flokksins. Tengsl þeirra eru því
mjög merkileg.“
Hefði orðið pólitískur dauðadómur
Guðjón segir að Hannes hafi verið ákaflega
örgeðja maður og fljótur til, bæði að draga
ályktanir og framkvæma. Hann virðist líka
hafa verið lítill formalisti. „Hann var með ann-
an fótinn í Kaupmannahöfn, því þótt heima-
stjórnin væri komin á voru Íslendingar mjög
háðir dönskum stjórnvöldum. Það þurfti að
bera upp öll lög undir konung í danska rík-
isráðinu og efnahagslega voru Íslendingar enn
mjög háðir Dönum. Samkvæmt túlkun Hann-
esar og allra Íslendinga átti ráðherra Íslands
ekki aðild að dönsku ríkisstjórninni, en þegar
ríkisráðsfundir voru haldnir undir forsæti
konungs bar hann upp íslensk lög til sam-
þykktar fyrir konung í áheyrn dönsku ráð-
herranna. Þeir máttu hins vegar ekki skipta
sér af íslenskum sérmálum. Hins vegar átti
ráðherra Íslands ekki að taka þátt í dönskum
ríkisstjórnarfundum, en það gerði Hannes
mjög gjarnan alla sína tíð sem ráðherra, þvert
raunar gegn því sem hann hafði sjálfur haldið
fram og boðað og algerlega á svig við skilning
allra íslenskra stjórnmálamanna um hvað
mætti og hvað mætti ekki. Eitt sinn birtist um
það frétt í dönskum blöðum að Hannes hefði
verið á dönskum ríkisstjórnarfundi og sagt frá
því hvaða mál hefðu verið rædd þar. Tíðindin
ollu sprengingu á Íslandi þegar þau bárust
þangað og var slegið upp með stórum fyr-
irsögnum í blöðum andstæðinga Hannesar.
Hann var inntur eftir sannleiksgildi fréttar-
innar en hann hló bara og sagði um tóma dellu
að ræða; hann hefði aldrei nokkurn tíma stigið
fæti sínum inn á fundi dönsku ríkisstjórn-
arinnar. Þetta hlyti að vera misskilningur hjá
dönskum blaðamönnum, hann hefði kannski
sést í sama húsi en annað væri það nú ekki.
Ég gróf upp fundargerðarbækur dönsku rík-
isstjórnarinnar á þessum tíma og þar kemur
fram að Hannes sat mjög oft fundi hennar.
Hann þurfti auðvitað að bera upp ýmis mál
undir dönsku ráðherrana og hann fór bara
auðveldustu leiðina til þess. Hann hikaði hins
vegar ekki við að afneita þessu og hagræða
sannleikanum hressilega, því að það hefði trú-
legast verið dauðadómur fyrir hann í pólitík-
inni að viðurkenna að hann hefði setið danska
ríkisstjórnarfundi.“
Ragnheiður, kona Hannesar, féll frá fyrir
aldur fram sumarið 1913, 42 ára gömul.
„Hannes missti nær algjörlega fótanna þegar
hún lést,“ segir Guðjón. „Hún var hið sterka
afl í lífi hans. Á meðan hann hafði heilsu til fór
hann síðan daglega að leiði hennar og sat þar
langtímum saman.“
Í bók Guðjóns um Einar Benediktsson segir
m.a. frá því þegar Hannes heimsótti Einar til
Englands árið 1914 og úr varð vikulangt fyllirí
sem gekk nærri heilsu beggja. Guðjón segir
að Hannes hafi alla tíð verið mikill nautna-
maður á vín og eftir að hann missti konu sína
hafi drykkja hans aukist til muna. „Hannes
var eitt frægasta drykkjukvæðaskáld landsins
og það eru til ótal slík kvæði og vísur eftir
hann. Allt frá stúdentsárunum orti hann slík
kvæði þegar einhverjar samkomur voru og
þegar Stúdentafélagið í Reykjavík gaf t.d. út
söngbók árið 1894, var þar að finna um tutt-
ugu kvæði eftir Hannes. Bókin gekk undir
nafninu Brennivínsbókin vegna allra drykkju-
kvæðanna í henni. Mörg af þeim eru enn
sungin. Einnig má nefna að Hannes var alfar-
ið andvígur vínbanni, sem var þó samþykkt í
þjóðaratkvæðagreiðslu á stjórnarárum hans,
ekki bara vegna þess að hann var sjálfur
gleðimaður, heldur stríddi það á móti hug-
sjónum hans um frelsi einstaklingsins. Það fer
hins vegar engum sögum af því að áfengið hafi
háð Hannesi í starfi, að hann hafi drukkið frá
sér ráð og rænu við embættisverk eða eitt-
hvað þess háttar. Hann varð hins vegar
heilsulaus fljótlega eftir að hann varð ekkill og
vansæll og samfara því drakk hann mikið, sem
var ekki til bóta. Hann fékk heilablæðingar og
seinustu fjögur árin var hann alveg rúmliggj-
andi. Hann lést aðeins rúmlega sextugur að
aldri.“
Jók sjálfstraust Íslendinga
Guðjón segir að aldrei verði af Hannesi
skafið að hann hafi verið mikilhæfur, harð-
skeyttur og klókur stjórnmálamaður sem kom
gríðarlega mörgu til leiðar og ber að mörgu
leyti höfuð og herðar yfir flesta aðra stjórn-
málamenn á hans tíma. „Hann var líka svo
heppinn að um það leyti sem hann tók við ráð-
herraembættinu tók fjármagn að streyma inn
í landið í gegnum Íslandsbanka og iðnbylting
er að hefjast. Fyrstu þrjú valdaár hans ríkti
hér góðæri og hann naut þess. Árið 1907 skall
á alþjóðleg fjárhagskreppa en hún lagðist ekki
á Ísland með fullum þunga fyrr en eftirmaður
hans tók við. Seinna valdatímabil Hannesar,
1912–1914, er hins vegar nær samfelld hrak-
fallasaga, stjórnarfrumvörp hans voru felld í
stórum stíl og hann átti við mikla erfiðleika að
etja. En hann var þó alla tíð einn alöflugasti
stjórnmálamaður landsins og það er skýrt að
alveg til 1915 töldu Danir að hann væri eini al-
vöru stjórnmálamaðurinn á Íslandi. Þeir höfðu
tilhneigingu til að líta niður á íslenska stjórn-
málamenn en þótti Hannes hrífandi og kraft-
mikill. Ég er sannfærður um að það hafi aukið
sjálfstraust Íslendinga, fullir vanmáttar-
kenndar og bláfátækir þá, að eiga svo fram-
bærilegan fulltrúa á þessu mikla mótunar-
skeiði í sögunni.“
Kristjana Gunnarsdóttir með Hannes Þórð, sem var mjög hændur að móður sinni.
’Öll uppvaxtarár Hannesarlá faðir hans meira eða
minna veikur mánuðum
saman á hverju ári.‘
’Þetta er trúlegast í fyrsta skipti sem Íslendingur
heldur opinbert erindi
um kvenréttindi.‘
’Hann varð hins vegar heilsu-laus fljótlega eftir að hann varð
ekkill og vansæll og samfara
því drakk hann mikið, sem
var ekki til bóta. Hann fékk
heilablæðingar og seinustu
fjögur árin var hann alveg
rúmliggjandi.‘