Tíminn - 28.01.1976, Blaðsíða 11

Miðvikudagur 28. janúar 1976.
TÍMINN
11
ísland og þríðji
heimurínn
Nýlega er komin út skýrsla
stjdrnar aðstoðar tslands við
þróunarlöndin. Skýrslan spann-
ar fyrsta starfstimabil Aðstoð-
arinnar þ.e. frá 1971-1975. 1,
skýrslunni kennir margra
grasa, og ýmislegt er þar, sem
er sérstaklega áhugavekjandi
fyrir þá sem áhuga hafa á
stuðningi við þriðja heiminn.
SUF siðan hefur fengið leyfi til
þess að birta úr skýrslunni að
vild og höfum við umsjónar-
menn siðunnar ákveðið að gefa
þessum málaflokki nokkuð rúm
á næstunni.
Margir islendingar hafa nú
farið til starfa meðal þróunar-
landanna, og eru ýmsir þeir
sem fyrst fóru til starfa komnir
til tslands aftur, en sumir hafa
framlengt starfssamning sinn.
Núverandi stjórn aðstoðar-
innar skipa: Ólafur Björnsson
pröfessor form. Jón Kjartans-
son forstj. Ólafur Einarsson
sagnfr. Gunnar Schram
prófessor og Pétur Einarsson.
ísland og aðstoð við
þróunarlöndin. — Hvað
eru þróunarlönd og
hver er tilgangur að-
stoðar við þau?
Hugtakið þróunarland hefur
að visu verið skilgreint á nokkuð
mismunandi vegu, en yfirleitt
eru menn þó sammála um að fá-
tækt sé megineinkenni þróunar-
landa. Samkvæmt þvi ættu
raunverulegar þjóðartekjur á
mannað vera helzti mælikvarð-
inn á það, hvort ákveðið riki
teljist þróunarland eða ekki.
Um hitt má svo deila, við hvaða
tekjumark skuli miða i þvf efni.
Fyrir2-3árum voru 700$ þjóðar-
tekjur á mann algeng viðmiðun
i þvi efni, en með aukinni verð-
bólgu i heiminum hækkar þetta
mark eðlilega. Hafa ber og hug-
fast, að allur samanburður á
þjóðartekjum landa i milli er
annmörkum háður, þar sem
bæði er álitamál hvort gengis-
skráning sú, sem lögð er til
grundvallar sé rétt, auk þess
sem ólik náttúruskilyrði geta
gert samanburð rauntekna i
mismunandi löndum meira og
minna óraunhæfan . (Sem
dæmi um hið siðastnefnda má
nefna, að hitabeltisveðrátta
þýðir ókeypis upphitun húsa
fyrir ibúa þar, og miklu minni
tilkostnað við húsnæði og jafn-
vel klæðnað. Ef þjóðartekjur i
löndum Mið-Afriku eru þannig
t.d. bornar saman við þjóðar-
tekur i Kanada eða Sovétrikjun-
um verður munur þjóðartekna
gjarnan til muna meiri en mun-
ur raunverulegra lifskjara).
Fleiri mælikvarðar en þjóðar-
tekjur á mann koma til greina,
er meta skal efnalega afkomu
þjóða, svo sem ólæsi, meðalævi,
hlutfallstala þeirra, er landbún-
að stunda o.fl.
Tilgangur aðstoðar við þróun-
arlöndin samkvæmt þeim skiln-
ingi, sem hér er i það lagður, er
þvi sá, að leitast við að brúa það
bil, sem er milli hinna auðugu
ogfátæku þjóða. Um skipulagða
viðleitni i þessa átt hefir varla
veriðaðræða fyrr en eftir siðari
heimsstyrjöld, enda voru flest
þróunarlandanna nýlendur
fram að þeim tima, þannig að
það taldist eingöngu verkefni
nýlenduveldanna að veita að-
stoð við eflingu atvinnuvega á
þvi svæði, sem nýlenduveldin
lutu. Þó að nokkur atvinnuleg
uppbygging ætti sér þannig stað
i ýmsum nýlendum, þá miðaðist
hún þó gjarnan meira við hags-
muni nýlenduveldis þess, er
fjármagnaði uppbygginguna,
heldur en ibúa nýiendnanna.
Eftir siðari heimsstyrjöldina
tekur sú stefna hins vegar að
ryðja sér til rúms meðal ný-
lenduveldanna, að veita nýlend-
unum stjórnarfarslegt frelsi.
Ástæðurnar fyrir þessari
stefnubreytingu voru ýmiss
konar, en þyngst munu þar á
metunum annars vegar vaxandi
kröfur frá ibúum nýlendnanna,
um pólitiskt sjálfsforræði sem
sumstaðar leiddi til vopnaðra
uppreisna og skæruhernaðar,
hins vegar sú, að nýlenduveld-
unum varð ljóst, að yfirráð yfir
nýlendum skiluðu ekki þeim
hagnaði, sem gert hafði verið
ráð fyrir á þeim tima, þegar
kapphlaup stórveldanna um yf-
irráð yfir nýlendunum stóð sem
hæst. Skal sú saga ekki rakin
nánar, enda eru henni gerð skil i
grein Ólafs R. Einarssonar hér
á eftir. Er nú raunar svo komið,
að dagar nýlenduveldanna i
þeim skilningi að um bein póli-
tisk yfirráð nýlendna sé að
ræða, megi skoðast taldir, sið-
asta mikilvæga vigið i þeim efn-
um var nýlenduveldi Portúgala,
sem hrundi á siðasta ári.
En pólitiskt sjálfsforræði er
ekki nóg til þess að rjúfa þann
vitahring fátæktarinnar, sem
gömlu nýlendurnar áttu við að
búa. Til atvinnulegrar uppbygg-
ingar þurfti fjármagn og tækni-
kunnáttu, en hvorugt var fyrir
hendii þróunarlöndunum. Ljóst
var þvi, að ef gera átti átak i þvi
efni að auka hagvöxt i þróunar-
löndunum og bæta efnahagslega
afkomu ibúanna, varð til að
koma viðtæk hjálp erlendis frá.
Þegar Sameinuðu þjóðunum
var komið á fót eftir siðari
heimsstyrjöldina komu þar
fljótlega fram raddir um það, að
þeim bæri að hafa forystu um
það að veita þróunarlöndunum
efnahagsaðstoð og skipuleggja
framkvæmd hennar. Var
skömmu eftir stofnun S.Þ. á
vegum þeirra hafizt handa um
allviðtæka könnun á þvi', hverj-
ar væru orsakir fátæktar i þró-
unarlöndum og i hvaða mynd
aðstoð þeim til handa yrði veitt,
þannig að hún kæmi að sem
mestu gagni. Hefir þeim athug-
unúm verið haldið áfram i ýms-
um myndum til þessa dags. 1
upphafi gerðu menn sér vonir
um það, að hægt væri að ná
vænlegum árangri i þeim efnum
á skömmum tima með tiltölu-
lega litlum kostnaði ef aðstoðin
væri einkum i mynd tækniað-
stoðar.
(Sbr. „Four Point programme
Trumans Bandarikjaforseta er
hann setti fram i ræðu árið 1948
og vakti þá mikla athygli).
Reynslan sýndi þó fljótl. að
ekki var hægt að binda of miklar
vonir við árangur tækniaðstoð-
arinnar, þar sem skortur fjár-
magns, og slæmt menntunará-
stand i þróunarlöndunum var
Þrándur i Götu þess, að tækni-
aðstoðin gæti komið að notum.
Skömmu eftir 1960 var á þingi
S.Þ. gerð ályktun þess efnis, að
skora á hinar efnaðri þjóðir
heimsins að stefna að þvi að 1%
af þjóðarframleiðslu hvers rikis
skyldi varið til aðstoðar þróun-
arlöndunum. Misjafnlega hefir
þó gengið að fá þvi hrundið i
framkvæmd, þó hafa Norður-
löndin öll, að Islandi undan-
teknu, nálgast það mjög, að
þessu marki verði náð.
A vegum S.Þ. hefir verið
komiðá fót fjölda stofnana, sem
unnið hafa bæði almennt að þvi,
að skipuleggja aðstoð við þróun-
arlöndin almennt (þróunarsjóð-
ur S.Þ. tækniaðstoð S.Þ. o.fl.),
svo og að sinna sérverkefnum
(matvælastofnunin, heilbrigðis-
málastofnun o.fl.).
Þó að mikið hafi þannig verið
unnið að þessu málefni i þágu
S.Þ.hefir fjárskortur þó hamlað
mjög allri starfsemi þeirra i
þágu þróunarlandanna. Mestur
hluti þeirrar aðstoðar, sem
veittur er þróunarlöndunum, er
i mynd tvihliða (bilateral) að-
stoðar, þ.e. hún grundvallast á
samningi miii þess lands er að-
stoðina veitir og þess, sem hana
þiggur. Ástæðan til þess, að svo
erfitt hefir reynzt að afla f jár til
aðstoðar á margliða (multila-
teral) grundvelli er sú, að stór-
veldin og jafnvel mörg smærri
rikjanna lika eru ófús til að
leggja fram meiri háttar fjár-
muni til aðstoðar við þróunar-
löndin án þess að geta haft áhrif
á það hvert sú aðstoð fer.
Ekki skal hér gerð nein til-
raun til þess að gera skýrslu um
árangur þeirrar umfangsmiklu
starfsemi sem frá lokum siðari
heimsstyrjaldar hefir verið innt
af hendi af hálfu alþjóðlegra
samtaka og einstakra rikja i
þágu aðstoðar við þróunarlönd-
in. Ekki fer hjá þvi að sá árang-
ur sé misjafn. Hið mikla djúp,
sem i menningarlegu tilliti er
staðfest milli þróunarlandanna
og þeirra landa, er aðstoðina
veita, torveldar mjög alla sam-
vinnu milli veitenda og þiggj-
enda aðstoðarinnar um fram-
kvæmdhennar. Mestur hluti að-
stoðarinnar er eðlilega látinn i
te af hinum iðnvæddu stórveld-
um, en talsverðrar tortryggni
gætir i þeirra garð af hálfu
hinna nýfrjálsu þróunarlanda,
og er það m.a. arfur frá ný-
lendutimanum. 1 mörgum þró-
unarlandanna hefir þó átt sér
stað markverður hagvöxtur á
undanförnum árum, og hvað
sem öðru li'ður þá hlýtur aðstoð
frá hinum efnaðri þjóðum að
verða óhjákvæmilegt skilyrði
þess, að draga megi úr hinni
sáru fátækt þróunarlandanna.
Trygging fyrir þvi, að aðstoð
við þróunarlöndin komi að
fyllstu notum getur hins vegar
aðeins fengizt á grundvelli
reynslu, sem langan tima tekur
að öðlast.
Á island hlutverki að
gegna sem aðili að að-
stoð við þróunarlönd-
in?
Þessari spurningu ber tvi-
mælalaust að svara játandi. Þó
að miklar sveiflur eigi sér að
visu stað i þjóðarbúskap Islend-
inga frá ári til árs, er það þó ó-
umdeilanleg staðreynd. að ts-
land er i hópi þeirra landa jarð-
arinnar þar sem almenningur
býr við einna bezt kjör. Sam-
kvæmt OECD skýrslum um
verðmæti þjóðarframleiðslu á
mann i aðildarrikjum þeirrar
stofnunar hefir tsland komizt i
2.-4. sæti er vel hefir árað, en
allt niður i 10. sæti i slæmu ár-
ferði, svo sem var 1968-’69. En
allur þorri þeirra rikja heims,
sem ' bezta efnahagsaf-
komuhafa, eiga aðild að OECD.
Þegar af þessari ástæðu verður
að telja það siðferðilega skyldu
Islendinga að taka þátt i hinni
alþjóðlegu hjálparstarfsemi,
sem hér er um að ræða. Vegna
tortryggni margra þróunar-
landa i garð stórveldanna, sem
áður hefir verið minnzt á, verð-
ur að telja, að smárikin hafi sér-
stöku hlutverki að gegna sem
þátttakendur i' aðstoð við þróun-
arlöndin.
Þá má og geta þess, að vegna
margvislegra samskipta, serh
Island hlýtur að hafa við þróun-
arlöndin á alþjóðlegum vett-
vangi er það okkur nauðsyn að
öðlast þekkingu á högum þeirra
og njóta góðvilja þeirra. Islend-
ingar hafa i mörgum efnum
sameiginlega hagsmuni með
þorra þróunarlandanna. Er
verndum fiskimiða og annarra
náttúruauðlinda þar nærtækt
dæmi.
Hitt getur svo auðvitað verið
álitamál, hvort aðstoð lslands
við þróunarlöndin eigi einvörð-
ungu að vera i þeirri mynd, að
við leggjum fram fé til alþjóð-
legra stofnana, eða hvort við
eigum aðsinna þar sjálfstæðum
verkefnum, eftir atvikum i
samvinnu við nágrannaþjóðir
okkar, svo sem Norðurlanda-
þjóðirnar.
Þau rök hafa verið borin fram
til stuðnings fyrrnefnda sjónar-
miðinu, að þannig megi bezt
tryggja, að það sem lagt er af
mörkum til aðstoðarinnar renni
óskipt til þeirra er hennar njóta,
en sjálfstæð starfsemi hafi allt-
af i för með sér stjórnunar-
kostnað o.þ.h. Þetta er þó i
rauninni á misskilningi byggt,
þvi að auðvitað hefir starfsemi
alþjóðlegra stofnana stjórnun-
arkostnað í för með sér, sem ó-
víst er að sé minni en samsvar
andi kostnaður innanlands. Ef
lögð er hins vegar áherzla á sið-
ara atriðið sem nefnt hefir verið
sem rök fyrir þátttöku Islands i
aðstoð við þróunarlöndin, þá er
ekki vafi á þvi, að æskilegast er
að tslendingar stjórni sjálfir
þeirri aðstoð, sem þeir veita
þróunarlöndunum. Á þann hátt
fá þeir tækifæri til að kvnnast
vandamálum þeirra og eignast
menn, er sérfróðir vrðu um
málefni þeirra, þjóðfélagsháttu
og menningu. Sú skoðun varð
lika ofan á við setningu löggjaf-
ar um aðstoð við þróunarlöndin
á Alþingi 1971.
1 umræðum á Alþingi um lög-
gjöfina um aðstoð Islands við
þróunarlöndin hafði það tals-
vert borið á góma. að eðlilegt
væri að Island tæki þátt i sam-
starfi norrænna þjóða um að-
stoð við þ.-óunarlöndin. Þegar á
árinu 1971 var hafizt handa um
undirbúning aðildar Islands að
þessu samstarfi. en til fram-
kvæmda gat það ekki komið
fyrr en um mitt ár 1973. Hefir
mest af þvi fé. sem veitt heíir
verið til aðstoðarinnar farið til
.þess að greiða framlag islands
Frh. á bls. 15
Munurinn á llfskjörum almennings I þriðja heiminum s.k. og hinum
vestrænu velmegunarlöndum eykst stöðugt. Annars vegar hungur
og sjúkdómar — hins vegar gnótt alls, raunar á stundum ofgnótt. —
Þessu verður að linna, ef ekki á illa að fara, þvl að sá dagur kemur
— og kannski fyrr en okkur varir — að alþýða manna I þróunar-
löndunum krefst réttar sins með góðu eða illu.
Umsjónarmenn:
Helgi H. Jónsson
og Pétur Einarsson