Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.2008, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 2. FEBRÚAR 2008 3
lesbók
Eftir Auði Styrkársdóttur
audurs@bok.hi.is
Þ
egar fyrsta konan tók til máls í bæjarstjórn
Reykjavíkur 19. mars árið 1908, reis upp einn
af eldri bæjarfulltrúunum og mótmælti mál-
flutningnum með þessum orðum: „Vel byrjar
það. Var svo sem við öðru að búast. Ég tel
hyggilegast að stemma á að ósi strax. Hér á
ekki að líðast heimtufrekja. Ég er fyrir mína
parta alveg mótfallinn þessari bón konunnar,
og ég vænti þess, að það séu allir.“ Konan hafði farið fram á að
bæjarstjórn samþykkti 150 króna fjárveitingu til að kenna stúlk-
um í bænum að synda í sundlauginni, en bæjarstjórn veitti þá
450 krónum til að kenna piltum sund. Þessi kona var Bríet Bjarn-
héðinsdóttir, en hinn 24. janúar verða liðin 100 ár frá því hún var
kjörin í bæjarstjórn Reykjavíkur ásamt þremur öðrum konum.
Kosningarnar voru fyrir margra hluta sakir afar merkilegar.
Kosið skyldi um 15 fulltrúa, en fimm skyldu dregnir út með hlut-
kesti annað hvert ár og fimm kjörnir í þeirra stað. Annars var
kjörtímabilið sex ár (fram til 1930 að tímabilið varð fjögur ár fyr-
ir alla 15 fulltrúana). Hlutfallskosningu var beitt í fyrsta sinn,
þ.e. að kjörnir voru listar en ekki einstaklingar. Þá bar það til
stórtíðinda að konur kjósenda í bænum voru komnar með kosn-
ingarétt. Reykvíkingar voru óvanir svo miklu lýðræði en tóku því
hins vegar fegins hendi. Ekki færri en 18 listar voru bornir fram í
kosningunum. Einn þeirra var listi kvenfélaganna og á honum
voru nöfn þeirra Katrínar Magnússon, húsfreyju og formanns
Hins íslenska kvenfélags, Þórunnar Jónassen, húsfreyju og for-
manns Thorvaldsensfélagsins, Bríetar Bjarnhéðinsdóttur, rit-
stýru og formanns Kvenréttindafélags Íslands, og Guðrúnar
Björnsdóttur, mjólkursölukonu í Reykjavík. Skemmst er frá því
að segja að listi kvenfélaganna féll í góðan jarðveg; hann hlaut
flest atkvæðin, 345 að tölu, sem var tæplega 20 prósent atkvæða.
Allar konurnar fjórar voru kjörnar í bæjarstjórnina, öllum að
óvörum og kannski mest þeim sjálfum. Svo var a.m.k. um Bríeti
Bjarnhéðinsdóttur, sem sat hin rólegasta heima á kjördag og
fékk tíðindin gegnum símann og ætlaði varla að trúa eigin eyr-
um.
En hvernig stóð á því að konur í Reykjavík báru fram sér-
stakan lista árið 1908 og síðan reglulega í hverjum kosningum til
1918? Nú ber þess að geta að kvennalistar komu einnig fram á
sama tíma á Akureyri og á Seyðisfirði, en á báðum stöðum störf-
uðu sterk kvenfélög og sterkar konur. Solveig Jónsdóttir var
kjörin af kvennalista á Seyðisfirði árið 1910, fyrst kvenna þar á
bæ, og Kristín Eggertsdóttir var kjörin af kvennalista á Ak-
ureyri árið 1911, fyrst kvenna á Akureyri. Hvaðan kom konum
þessi hugmynd?
Áratugina kringum aldamótin 1900 rann kvennabaráttan fram
eftir tveimur þungum straumum. Annars vegar fann hún sér far-
veg í baráttunni fyrir kvenréttindum og ber þar pólitísk réttindi
hæst. Hins vegar var svo fjöldi kvenfélaga sem voru stofnuð til
þess að bæta velferð almennings á öllum sviðum, hvort heldur
menntun, heilsufar, húsnæðismál, hreinlæti eða aðbúnað í vinnu
– að ógleymdu almennu siðgæði. Þessir þungu straumar samein-
uðust oft í einn farveg, bæði vegna þess að sömu konurnar voru
gjarnan á báðum stöðum og svo hins að markmiðin voru í stærst-
um dráttum hin sömu – að bæta samfélagið. Það er að sjálfsögðu
grafalvarlegt pólitískt mál, þótt það hafi ekki verið rekið í þing-
sölum á þessum tíma. Kannski má segja að framboð kvenfélaga
til bæjarstjórna og seta þeirra þar hafi staðið í beinu framhaldi af
margvíslegu starfi þeirra að líknar- og mannúðarmálum.
Félög kvenna, svo sem Thorvaldsensfélagið, Hið íslenska
kvenfélag, Hringurinn og Hvítabandið í Reykjavík, voru stofnuð
með það markmið að bæta hag kvenna og þeirra er minna máttu
sín í samfélaginu. Konurnar í félögunum söfnuðu fötum og pen-
ingum til að gefa nauðstöddum og saumuðu jafnvel sjálfar bæði
föt og sængurfatnað. Þær sendu hjálp inn á heimili þar sem þess
var þörf og einnig stúlkur til að hjúkra veikum og lasburða.
Thorvaldsensfélagið var stofnað árið 1874 í Reykjavík og eitt
fyrsta verkefni þess var að gefa fátæklingum föt fyrir jólin. Fé-
lagið beitti sér fyrir því að skýli fyrir þvottakonur var reist við
Þvottalaugarnar árið 1888 og það rak saumaskóla fyrir stúlkur
um margra ára skeið. Hvítabandið, sem stofnað var árið 1895 í
Reykjavík sem bindindisfélag kvenna, varð fljótlega eitt stærsta
líknarfélag landsins. Kvenfélagið Hringurinn, stofnað um alda-
mótin til að berjast gegn tæringarveikinni, beitti sér sömuleiðis
fyrir líknarmálum. Hið íslenska kvenfélag og Kvenréttindafélag
Íslands lögðu velferðarmálum einnig lið. Þá er ónefndur hlutur
kvenna í Hjálpræðishernum og Góðtemplarareglunni sem beittu
sér í líknar- og velferðarmálum af miklum krafti. Öll kvenfélög
um allt land sem stofnuð voru eftir aldamótin tóku einnig þátt í
þessu mikla starfi með einhverjum hætti. Einstöku félög karl-
manna lögðu þessum málum lið, svo sem Hjálpræðisherinn, Góð-
templarar og Oddfellowar, en meginþunginn hvíldi á herðum
kvenna. Með kosningaréttindum sáu þær sér leik á borði og stigu
inn á vettvang stjórnmálanna beinlínis með það markmið að
breyta og bæta samfélagið.
Starf kvennanna í bæjarstjórn miðaði að því sama og starf
kvenfélaganna utan bæjarstjórnar. Þær beittu sér fyrir auknum
réttindum kvenna, svo sem að stúlkum yrði kennt sund eins og
piltum og að kennslukonur hefðu sömu laun og kennarar. Bættur
aðbúnaður og heilsufar barna í Barnaskólanum var þeim hug-
leikið. Þær komu því til leiðar að fátækum börnum var gefinn
hafragrautur og mjólk daglega í skólanum og að gólf skólans
væru þvegin daglega en ekki einungis sópuð eins og verið hafði.
Gólfþvotturinn var nauðsynleg varúðarráðstöfun í því sýkla- og
pestarbæli sem Reykjavík óneitanlega var á þessum tíma. Fyrsti
leikvöllurinn í bænum komst á fjárhagsáætlun árið 1911 fyrir til-
stilli kvenna í bæjarstjórn. Féð var hins vegar naumt skammtað
og fór að lokum svo að Kvenréttindafélag Íslands hóf fjársöfnun
fyrir nýjum leikvelli og afhenti síðan bæjarstjórn að gjöf sem
upp frá því varð að reka völlinn. Konurnar gerðu tillögu um að
bæjarsjóður veitti fé til þess að skapa atvinnu handa þurfamönn-
um bæjarins og var ráðningarskrifstofu fyrir verkamenn í bæn-
um komið á fót árið 1912. Þær kynntu einnig ný viðhorf til ýmissa
velferðarmála, eins og kom fram hér að ofan.
Konur buðu fram krafta sína til bæjarstjórnar þegar Reykja-
vík var óðum að breytast úr sveitaþorpi í bæ. Bæjarsjóður réðst í
miklar verklegar framkvæmdir á þessum tíma. Vatnspípur voru
lagðar í hús og gasi hleypt á gaspípur, höfn var byggð, vegir lagð-
ir, göturæsi grafin og fyrsta gatan malbikuð. Ytri ásjóna bæj-
arins breyttist að vonum mikið við þetta. En bæjarlífið hafði sín-
ar skuggahliðar. Fólk streymdi til Reykjavíkur alls staðar að af
landinu í von um atvinnu og betra líf. Börnum fjölgaði ört. Gam-
almenni áttu ekki vísan samastað í skoti húsfreyju. Sjúkir og las-
burða áttu ekki öruggt athvarf. Verklegar framkvæmdir hlutu
byr í bæði segl með tilkomu verkfræðinga og verklega þenkjandi
karlmanna í bæjarstjórn, en töluverður hluti bæjarbúa hélt
áfram að eiga um sárt að binda.
Konur settust inn í bæjarstjórn til þess að breyta þessum
áherslum. Með starfi sínu innan og utan bæjarstjórnar og innan
og utan þings síðar meir höfðu konur veruleg áhrif á fæðingu og
þróun þess velferðarkerfis sem Íslendingar búa nú við, eins og
reyndin var víða erlendis. Þær beittu sér fyrir viðurkenningu á
því að velferðarmál og réttindi kvenna væru líka hluti af póli-
tískri umræðu, rétt eins og verklegar framkvæmdir. Þótt hlutur
þeirra í bæjarstjórn Reykjavíkur og almennt í sveitarstjórnum
væri lítill fram eftir allri síðustu öld – og einnig á þingi – hélt hið
lifandi starf grasrótar kvenna áfram. Þar var unnið sleitulítið að
bættum aðbúnaði þeirra sem áttu sér fáa málsvara á hinu op-
inbera sviði. Við sjáum það starf enn að verki og má þar minna á
glæsilegan barnaspítala Hringsins.
 Auður Styrkársdóttir: Barátta um vald. Konur í bæjarstjórn Reykjavíkur 1908-
1922. Reykjavík 1994.
Auður Styrkársdóttir: From Feminism to Class Politics. Umeå 1998.
Sjá einnig síður um fyrstu konurnar í bæjarstjórnum á vef Kvennasögusafns Íslands,
www.kvennasogusafn.is
Framboðslisti kvenfélaganna 1908 Frá vinstri: Katrín Skúladóttir Magnússon (1858-1932), læknisfrú og formaður Hins íslenska kvenfélags, skipaði 1. sætið, Þórunn Jónassen (1850-1922,
læknisfrú og formaður Thorvaldsensfélagsins, skipaði 2. sætið, Bríet Bjarnhéðinsdóttir (1856-1940), ritstýra og formaður Kvenréttindafélags Íslands, skipaði 3. sætið og Guðrún Björnsdóttir
(1853-1935), mjólkursali, skipaði fjórða sætið. Þær komust allar í bæjarstjórn Reykjavíkur árið 1908. Þá var hlutfallskosningu beitt í fyrsta sinn og konur voru í fyrsta sinn með kosningarétt.
„Vel byrjar það!“
24. janúar voru 100 ár liðin frá því að konur náðu í fyrsta sinn
kjöri í bæjarstjórn Reykjavíkur. Hér er sú saga rifjuð upp en
þegar fyrsta konan tók til máls í bæjarstjórninni var þetta
svar eins kallanna: „Vel byrjar það!“
Konur í bæjarstjórn í 100 ár
Höfundur er forstöðukona Kvennasögusafns Íslands.
LISTMUNAUPPBOÐ
verður haldið sunnudagskvöldið 3. febrúar,
kl. 20 á Hótel Sögu, Súlnasal
Á uppboðinu verður að venju gott úrval verka,
meðal annars fjölmörg verk gömlu meistaranna.
Boðin verða upp um það bil 100 listaverk.
Öll verkin eru sýnd í Galleríi Fold við Rauðarárstíg
föstudag 10-18, laugardag 11-17 og sunnudag 12-17.
Hægt er að skoða uppboðsskrána
með myndum á vefslóðinni myndlist.is.
Rau›arárstíg 14, sími 5510400 · www.myndlist.is
Jóhann Briem