Vísbending - 30.01.2009, Blaðsíða 2

Kostir Íslendinga í gjaldeyrismálum
Krónan á mjög undir högg a! sækja um "essar mundir, bæ!i frá almenningi og atvinnulífinu. Fólk
kallar eftir breytingum. #msir kostir hafa veri! reifa!ir, en "eir eru misgó!ir. $a! er "ví mi!ur
engin lei! best á alla mælikvar!a, heldur hefur hver og einn bæ!i sína styrkleika og veikleika. Hér
ver!ur fjalla! um nokkra helstu kosti sem hafa veri! í umræ!unni, eiginleika "eirra og hva! "eir
myndu "%!a fyrir Íslendinga.
Núverandi fyrirkomulag
Fljótandi króna er opinbert gengisfyrirkomulag á Íslandi í dag, (jafnvel "ótt floti! hafi í raun ekki
veri! raunin eftir fall bankanna). Sí!an krónan var sett á flot ári! 2001 hefur gengi! mjög illa a!
halda stö!ugleika í hagkerfinu. Gengi krónunnar hefur sveiflast grí!arlega sbr. mynd 1 og varla
"arf a! fjalla um hvernig Se!labankanum hefur tekist til me! ver!bólgumarkmi! sitt.

Mynd 1: Vísitala gengisskráningar (TWI)

Heimild: Se!labanki Íslands
Í upphafi áratugarins a!hylltust margir helstu hagfræ!ingar landsins fljótandi gengi. Einn helsti
kostur "ess "ykir vera mikill sveigjanleiki sem slíkt fyrirkomulag bí!ur uppá. Sta!an í dag er
ágætis dæmi. Íslendingar skulda gífurlega miklar fjárhæ!ir til erlendra a!ila sem "eir komast ekki
hjá "ví a! borga. Til "ess a! borga "arf "jó!in a! hafa afgang af vi!skiptum vi! útlönd. $a! er,
"jó!in "arf a! minnka innflutning og auka útflutning. Gengisfall krónunnar gerir "a! a! verkum
a! innflutningur ver!ur ekki hagkvæmur "ví fólk fær minna fyrir íslensku krónurnar sínar og k%s
"ví frekar innlenda framlei!slu. Á sama hátt ver!ur útflutningur meira spennandi, "ví fyrirtæki fá
hlutfallslega meira af krónum fyrir framlei!sluna erlendis en á!ur. Svipa!a sögu er a! segja um
vinnumarka!inn. Í kreppu sem "essari hafa fyrirtækin í landinu ekki efni á a! halda í allt sit t
starfsfólk án "ess a! sker!a kjör "ess en erfitt hefur veri! a! fá fólk til "ess a! taka á sig
2 V í s b e n d i n g • 5 . t b l . 2 0 0 9
Kostir Íslendinga í gjaldeyrismálum
Krónan á mjög undir högg að sækja um þessar mundir, bæði hjá almenningi og atvinnulífinu. Fólk kallar eftir
breytingum. Ýmsir kostir hafa verið reifaðir.
Því miður er engin leið afgerandi best heldur
hafa þær allar sína styrkleika og veikleika.
Hér verður fjallað um helstu kosti sem hafa
verið í umræðunni, eiginleika þeirra og hvað
þeir myndu þýða fyrir Íslendinga.
Núverandi fyrirkomulag
Fljótandi króna er opinbert gengis fyrir-
komulag á Íslandi í dag, (jafnvel þótt flotið
hafi ekki verið frjálst eftir fall bankanna).
Síðan krónan var sett á flot árið 2001 hefur
gengið mjög illa að halda stöðugleika í
hagkerfinu. Gengi krónunnar hefur sveiflast
gríðarlega eins og sést á meðfylgjandi mynd.
Varla þarf að rekja hvernig Seðlabankanum
hefur tekist til að ná verðbólgumarkmiði
sínu.
Í upphafi áratugarins aðhylltust margir
helstu hagfræðingar landsins fljótandi
gengi. Einn helsti kostur þess þykir vera sá
sveigjanleiki sem slíkt fyrirkomulag býður
uppá. Hægt er að skýra þetta með hliðsjón
af núverandi stöðu þjóðarbúsins. Íslendingar
skulda gífurlega miklar fjárhæðir til erlendra
aðila sem þeir komast ekki hjá því að borga.
Til þess að geta greitt þarf þjóðin að hafa
afgang af viðsk ptum v ð útlönd. Því þarf
þjóðin að minnka innflutning og auka
útflutning. Gengisfall krónunnar gerir
það að verkum að innflutningur verður
ekki hagkvæmur því fólk fær minna fyrir
íslensku krónurnar sínar og kýs því frekar
innlenda framleiðslu. Á sama hátt verður
útflutningur hagkvæmari en áður, því
fyrirtæki fá hlutfallslega meira af krónum
fyrir framleiðsluna erlendis en þegar gengi
krónunnar var sterkara.
Svipaða sögu er að segja um
vinnumarkaðinn. Í kreppu sem þessari hafa
fyrirtækin í landinu ekki efni á að halda í allt
sitt starfsfólk án þess að skerða kjör þess, en
erfitt hefur verið gegnum tíðina að fá fólk til
þess að taka á sig launalækkun. Lægra gengi
gerir það hins vegar að verkum, m.a. vegna
tilheyrandi verðbólgu, að það er hlutfallslega
ódýrara fyrir fyrirtæki að borga sömu laun
og áður í krónum talið, sem leiðir til þess
að atvinnuleysi verður ekki eins mikið eða
langvarandi og það gæti orðið með föstu
gengi. Þannig dregur gengisbreytingin úr
áhrifum ytri áfalla og leitast við að skapa
jafnvægi í þjóðarbúskapnum.
Því miður er það hins vegar svo að
gengið leitar ekki alltaf í jafnvægi. Flestum
sérfræðingum var t.d. ljóst að gengi íslensku
krónunnar hafði lengi verið of hátt skráð
áður en það tók að síga í byrjun síðasta árs.
Vandamálið var eftirfarandi: Mikil þensla
var í landinu, m.a. vegna einkavæðingar
bankanna, frjálsra fjármagnsflutninga
á milli landa, lækkunar á bindiskyldu
bankanna, mikilla framkvæmda af hálfu
ríkisins, lækkunar á virðis ukask tti á
matvælum o. s. frv. Þenslan gerði það að
verkum að vextir voru miklu hærri hér á
landi en erlendis, sem gerði íslenska krónu
spennandi fjárfestingarkost fyrir erlenda
aðila. Fjármagn tók að flæða til landsins
og það leiddi til hærra gengis íslensku
krónunnar. Lán voru að hluta notuð til
þess að kaupa eignir á Íslandi. Vegna
mikillar eftirspurnar hækkuðu eignir í verði
meðan erlendar skuldir minnkuðu vegna
hás gengis krónunnar. Þannig varð hlutfall
eigna á móti skuldum í bönkunum hærra
en áður sem bætti stöðu þeirra gagnvart
erlendum lánardrottnum og þeir fengu
hagstæðari lán en áður. Hækkandi eignaverð
jók hagnað hjá bönkunum, sem kallaði á
enn meira fjármagnsflæði inn í landið og
enn meiri gengishækkun (sjá Basel II and
Monetary Policy in Small Open Economies,
Jón Daníelsson og Ásgeir Jónsson, 2005).
Vegna hás eignaverðs og ódýrs innflutnings
fannst fólki það vera ríkara en það var í
raun og veru. Neysla sem var að hluta til
fjármögnuð með erlendu lánsfé jókst. Þegar
Seðlabankinn sem einblíndi á verðbólguna
hækkaði stýrivexti varð það til þess að gengi
krónunnar styrktist enn frekar. Það var því
komin gífurleg spenna í hagkerfið. Við
slíkar aðstæður þarf ekki mikið áfall til þess
að ferlið snúist við og þá gerist það iðulega
mjög hratt, eins og Íslendingar fengu að
kynnast. Ísland er alls ekkert einsdæmi hvað
þetta varðar.
Þannig getur frjálst flæði fjármagns í
litlum, opnum hagkerfum orðið til þess að
ýkja hagsveiflur í stað þess að dempa þær.
Það er líklegt að hefðu Íslendingar verið
með evruna hefði bankakerfið ekki þanist
jafnmikið út og það gerði og bankarnir því
ekki fallið.
Fast gengi
Einn möguleiki til úrbóta er að festa gengi
krónunnar við annan gjaldmiðil. Það felur
í sér að Seðlabankinn skuldbindur sig til
þess að kaupa og selja þann gjaldmiðil á
fyrirfram ákveðnu gengi. Til þess að þetta sé
raunhæft þarf trúverðugleiki Seðlabankans
að vera mikill. Annars er hætta á áhlaupi á
krónuna. Hugsum okkur t. d. að Íslendingar
væru búnir að festa krónuna við evru. Ef
krónan væri of hátt skráð myndu fjárfestar
kaupa evru af Seðlabankanum þangað til
að hann neyddist til þess að lækka gengið
vegna gjaldeyrisskorts. Eftir gengisfellingu
selja fjárfestarnir bankanum aftur evrur með
miklum hagnaði. Margar þjóðir hafa reynt
að halda genginu föstu en hafa á endanum
látið undan þrýstingi á gjaldmiðil sinn og
tapað miklum fjármunum.
Vegna þess að fjármagnsflutningar eru
almennt frjálsir er aðeins einn möguleiki til
þess að gera fast gengi nógu trúverðugt. Það
er myntráð (e. currency board). Myntráð felst
meðal annars í því að eiga gjaldeyrisvaraforða
sem er að minnsta kosti jafn mikill og seðlar
og mynt í eigin gjaldmiðli.
Mynd: Vísitala gengisskráningar (TWI)
e ld: Seðlab nki Íslands.