Teningur - 01.01.1987, Blaðsíða 32

Keld Gall Jörgensen
Göfgar hláturinn manninn?
Þeir sem taka spaugið spaug
og alvöruna eins
aðeins lifa yfirborð
en aldrei kjarna neins
PIET HEIN
Pessi grein fjallar að mestu leyti um
gaman en einnig um alvöru. Frá sjónar-
horni fyndninnar yrði hún þakklætisvott-
ur minn til Péturs Gunnarssonar fyrir
þær fjórar skáldsögur sem hann hefur
skrifað um Andra Haraldsson. í alvöru
talað er þessi grein kannski frekar kynn-
ing (og kynning eingöngu) á nokkrum
kenningum um eðli fyndninnar með ein-
stökum dæmum úr bókum Péturs.
Gaman og alvara eru órjúfanlega
tengd líkt og ljós og skuggi eins og Piet
Hein segir í ljóði sínu hér að framan. En
það má einnig segja að merking og
merkingarleysa séu tengd á sama hátt og
ljós og skuggi. Oft segjum við um gam-
anyrði að þau megi alls ekki taka alvar-
lega. Við segjum eitthvað í gríni og neit-
um samstundis að þar liggi eitthvað að
baki: ég sagði þetta bara í gríni, ég meinti
ekkert með þessu. Gamanyrði er eitt-
hvað sem við segjum án þess að meina
það en samt meinum við eitthvað með
því. Mótsagnakennt ekki satt? Mót-
sagnakennt en þó satt.
Fyndni Iítur þannig út fyrir að vera
andstæða greiningar og vísinda. Þegar
við hugsum byggjum við smátt og smátt
upp ákveðna skoðun, við röðum skoð-
unum upp á skynsamlegan og skipuleg-
an hátt í samræmi við ytri aðstæður og sú
uppröðun er að því er okkur virðist rök-
rétt. Með fyndninni brjótum við skipu-
lagið nánast niður, hið óskynsamlega og
órökrétta verður ríkjandi. í einstökum
augnablikum hverfur rökhugsunin og
við komum auga á nýja vídd. Pað eru sér
í lagi stuttar skrítlur sem opna okkur
þetta nýja sjónarhorn: „Hefurðu heyrt
að í Hafnarfirði er hafin framleiðsla á
fölsuðum hundraðköllum? Þeir strika
bara yfir síðasta núllið í þúsundköllun-
um!“
Hláturinn eða brosið léttir af okkur
þeirri tilfinningu að það sem við álítum
staðfastan skilning á umheiminum er að-
eins tilviljanakennd menningarleg sam-
þykkt sem auðveldlega má hrekja með
einu pennastriki.
Greining á fyndni nálgast einmitt þá
spurningu hvar mörkin á milli meiningar
og engrar meiningar liggi. Hvað er það
sem gerir eitthvað merkingarbært og
annað merkingarlaust? Fræðimaðurinn
og húmoristinn nálgast þessa spurningu
frá mjög svo ólíku sjónarhorni og senni-
lega eru til fleiri grínistar en fræðimenn
sem halda því fram að vitneskja okkar sé
ef til vill ekki eins óhrekjanleg og við
viljum vera láta.
Ætli maður sér að skilgreina fyndni
sem slíka er það eiginlega það sama og
ætla sér að kveikja ljós til þess að skoða
myrkrið. En kveiki maður nógu snöggt
ætti manni að lánast að sjá heil ósköp
áður en myrkrið víkur fyrir ljósgeislan-
um.
Skáldsögur Péturs Gunnarssonar
Punktur punktur kotnma strik (1976) Eg
um mig frá mér til mín (1978) Persónur
og leikendur (1982) og Sagan öll (1985)
eru dæmi um hvernig gaman og alvara
mætast án nokkurrar innbyrðis sam-
keppni. Þar fléttast þessi tvö sjónarhom
saman í leit að svörum við spumingum
eins og: hver erum við? hvað vitum við?
hvað getum við mögulega vitað?
Það hefur oft verið sagt um sögur Pét-
urs Gunnarssonar að þær séu fagmann-
lega unnar, þess virði að lesa og mynd-
rænar en að þar ,,vanti“ oft dýpt og al-
vöru. Að mínu mati er þetta alls ekki
rétt. Ástæðan fyrir þessum misskilningi
er að öllum líkindum sú að menn gleyma
að líta á sögurnar í heildarsamhengi.
Leiðin að hinu einfalda er ekki nauð-
synlega greiðari en leiðin að hinu flókna.
í eftirfarandi greinargerð ætla ég reynd-
ar að sýna fram á að það yfirborð ein-
faldleika og einfeldningsháttar sem ein-
kennir sögur Péturs Gunnarssonar hafa
orðið til eftir langt ferðalag um hið
flókna.
30