Ísafold - 30.06.1915, Side 2

2
IS AFOLD
kgsúrsk. 14. júlí 1874, og þar til
nú, hefir að eins einn tnaður átt að
standa fyrir allri æðstu stjórn lands-
ins. Þó að þessi skipun kunni að
hafa verið sæmileg í öndverðu, er
hún það trauðla lengur. Störf þau,
er undir stjórnarráðið heyra, eru
svo margvísleg, að enginn einn
maður er til hlítar fær um að leysa
þau vel af hendi. í stjórnarráðinu
sameinast allar greinar framkvæmdar-
valdsins, dómsmál, kirkjumál, kenslu-
mál, fjármálefni öll, þar á meðal
hin umboðslega endurskoðun, eftir-
lit með öllum embættis- og sýslun-
armönnum landsins, atvinnumál, svo
sem landbúnaðarmálefni, samgöngur,
simamál, póstmál, siglingar, verzlun,
iðnaður, fiskiveiðar, vegamál, syslu-
og sveitarstjórnarmál, eftirlit og um-
sjón fasteigna landsins o. s. frv., 0.
s. frv. Einn maður getur eigi kynt
sér þessi mál öll eins og æskilegt
væri. Hér við bætist það auðvitað,
að þingið ætlast tii þess og þjóðin
einnig, að stjórnin eigi frumkvæði
til endurbóta á löggjöf landsins milli
þinga og leggi árangur þeirra starfa
undir þingið. Og er slíkt eigi nema
sanngjarnt og sjálfsagt, ef stjórn
landsins er svo fyrir komið, að þess
sé kostur.
Menn hafa fundið til þess, að eigi
væri heppilegt skipulag að hafa að
eins einn ráðherra. Auk þess, sem
áður hefir verið tekið fram, ber enn-
fremur það til þess, að það sýnist
fullmikið að leggja alla stjórn lands-
ins i hendur eins einasta manns.
Það er og ábyrgðarmeira fyrir hann
að stjórna landinu einn án þess að
hafa nokkurn mann með stjórnskipu-
legri ábyrgð til þess að bera sig
saman við, enda líkur til, að ýmis-
legt yrði betur ráðið, ef tveir full-
ábyrgir menn starfa að þvi, heldur
en ef það er falið að eins einum
manni. Loks má geta þess, að
stjórnin er styrkari gagnvart öðrum
embættismönnum landsins, ef tveir
menn skipa hana heldur en ef að
eins einn er ráðherra.
Kostnaðarauki af þessu fyrirkomu-
lagi, sem hér er farið fram á, mundi
litill eða alls enginn verða frá þvi
sem nú er. Jafnskjótt sem stjórn-
arskrárbreyting sú, sem samþykt var
á alþingi 1913 og 1914, er komin
til framkvæmdar og lagafrumvarp
um afnám ráðherraeftirlauna frá
þinginu 1914 hefir hlotið staðfest-
ingu, hverfa ráðherraeftirlaun fram-
vegis. Og þarf því eigi að óttast
eftirlaunabyrði úr þeirri átt. Sam-
kvæmt áðurnefndu stjórnskipunar-
of mikið af henni. Vér íslendingar
þekkjum þetta að nokkru, hygg eg,
— hjá oss gæti »stórpólitikin« oft
kallast öðru nafni, sem er skiljan-
legra og meir við alþýðuhæfi, og
auk þess nákvæmara í merkingu, en
það er nafnið riýrildi!
Heim8pólitíkin — höfum vér nokk-
uð með hana að sýsla? Mörgum
mun í fljótu bragði virðast að það
höfum vér ekki. Og þó höfum vér
það. Vér getum ekki lifað út af
fyrir oss einvörðungu, eins og alt
er nú orðið i pottinn búið. Margt
og mikið þurfum vér að fá frá út-
löndum og margt að senda þangað,
menn og málleysingja. Viðskifti við
aðrar þjóðir eru oss lifsnauðsyn.
Stendur oss þvi á miklu, hvernig á-
standið er í umheiminum, því að
eftir þvi fer, hvernig skifti vor verða
við aðrar þjóðir. En »ástandið i
umheiminumc skapast að mestu leyti,
að því er mönnum er sjálfrátt, af
hinni svo nefndu »heimspólitík«, sem
einatt er ekkert annað eða meira en
lagafrv. og frumvarpi því, sem hér
greinir, legst landritaraembættið nið-
ur jafnskjótt sem lög um fjölgun
ráðherra koma til framkvæmdar. En
landritaraembættinu fylgja 6000 kr.
árslaun. Mismunurinn á ráðherra-
laununum og landritaralaunum er
því, eftir því sem hér er farið fram
á, aðeins 2000 kr. á ári. Og ætti
landinu því í raun og veru, er ráð-
herraeftirlaunin hverfa, enginn út-
gjaldaauki að verða til frambúðar að
skipulagi því, sem hér er farið fram
á. Og þótt hann yrði þessar 2000
kr. á ári, virðist eigi í þá fjárhæð
horfandi, ef verulegar bætur fengj-
ust með því ráðnar á stjórnarfari
landsins, en slikt þykir mega ætla.
Um Landsbanka-frumvarpið athug-
ar stjórnin þetta:
Á Alþingi 1909 bar meiri hluti
peningamálanefndar þeirrar, er þá
var skipuð í neðri deild, upp frv.
til breytinga á lögum um stofnum
Landsbanka frá 18. sept. 1885. Var
í frv. þessu stungið upp á því, að
sú skipun, að hvor deild Alþingis
veldi sinn gæzlustjóra, yrði lögð
niður, en í stað þess veldi samein-
að Alþingi lögfræðislegan ráðunaut,
er hefði að sumu leyti minni rétt-
indi en bankastjórarnir tveir, er
er settir skyldu samkvæmt þessu frv.
til þess að stýra bankanum. En svo
fóru þó leikar á þingi 1909, að
efri deild taldi réttast að láta hina
gömlu skipan um gæzlustjórana
þingkosnu haldast. Er því sú skip-
un á stjórn bankans nú, að tveir
forstjórar skipaðir af ráðherra, standa
fyrir honum og tveir gæzlustjórar,
kosnir sinn af hvorri deild Alþingis.
Af þessu skipulagi leiðir, að í stjórn
bankans þarf enginn lögfróður mað-
ur að vera, og hefir eigi heldur
neinn verið nú um hríð. Þetta verð-
ur stjórnin að telja mjög varhuga-
vert, því að stjórn banka hljóta
daglega eða nær því að berast að
höndum málefni, er vart er ætlandi
ólögfróðum mönnum að leysa úr
enda of ábyrgðarmikið fyrir þá að
gera það uppá eindæmi sitt. Auk
þess er gæzlustjórafyrirkomulagið,
sem nú er, óheppilegt. Þingdeild-
irnar skipa stöðurnar, og má búast'
við því, að stundum geti annað ráð-
ið um skipun þeirra en það eitt,
hversu hæfir mennirnir eru til starf-
ans. Ennfremur eru gæzlustjóranir
svo lágt lauuaðir, að eigi verður
með sanngirni heimtað af þeim,
nema litið starf í þarfir bankans.
»spekúlasjónir«, einkum stórþjóð-
anna — stórveldanna — út jyrir
sín eigin takmörk, sitt eigið þjóðfé-
lag.
Þótt vér séum ekki sérlegir stjórn-
vitringar, íslendingar, mun oss þó
flestum finnast, að eitthvað meira en
lítið sé bogið við heimspólitíkina nú
á tímum, að ekki hafi verið eða sé
»spekúlerað« á sem fínastan máta.
Hygg eg, að þar muni oss ekki
missýnast. Sú viðskiftapólitík, eða
framsóknarkepni, sem leggur i söl-
urnar hrúgur miljónanna, en ber úr
býtum hinar hryllilegustu blóðsút-
hellingar, eymd og örkumsl, getur
ekki verið heilbrigð. En það er
hægara um að tala en í að rata. —
En við þetta erum vér lausir, bein-
línis, og vér höfum einstaklega góða
aðstöðu að geta verið það einnig
framvegis, um aldur og æfi, ef vér
förum sæmilega hyggilega að ráði
voru. Þannig er lega lands vors og
ástæður allar, að vér þurfum ekkert
að óttast, ef vér ekki brjótum af oss
alla samúð.
Af þessum ástæðum og með til-
liti til þess, að störf bankans fara
vaxandi og velta hans eykst, þykir
stjórninni rétt að leggja frv það, er
hér greinir, fyrir þingið.
Ný stúdentahreyfing
á Norðurlöndum.
Það munu nú vera um 3 ár síð-
an að eg í sænsku tímariti (Eg ætla
að það væri »Ord och Bild«) las
grein eina, er kom mér mjög ein-
kennilega fyrir sjónir. Greinin var
rituð af Finna einum sænskum, og
lýsti kjörum þeim, er sænskt þjóð-
erni á við að búa í Finnlandi. Mér
hafði sem öðrum, verið kunnugt um
áþján þá, er landsmenn áttu við að
búa frá Rússa hálfu, en alls ekki þá
úlfakreppu sem sænsku Finnarnir
eru i. Hinir eiginlegu Finnar (þeir
er finska tungu tala) hafa ýmigust á
þeim og gera alt sem þeir mega til
þess að þjaka sænskri tungu og þjóð-
erni í Finnlandi. Lýsti grein þessi,
er eg las, átakanlega hinni vonlausu
baráttu hinna sænsku Finna fyrir
þjóðerni og móðurmáli. Finna þeir
sárt til þess hve litla rótfestu þeir
eigi í Svíþjóð sjálfri og hve litillar
hjálpar þeir geti vænst þaðan gegn
ofureflinu.
Flestir lesendur blaðsins munu
kannast við »Skandinavismann«,
stefnu þá, er olli svo miklum móði
og samhug á meðal stúdenta á Norð-
urlöndum um og eftir miðbik síð-
ustu aldar. Sú stefna varð ekki
langgæð. Enda þykir nú flestum
sem frekar hafi hún sprottin verið
af vinaþelt og hlýjum hug til lftil-
magnans, heldur en af fyrirhyggju.
Nú fyrir einum áratug síðan, eða
svo, hófst önnur stefna á meðal
hinna sænsku Finna, eða réttara sagt
á meðal stúdentanna þar. Mun stefna
sú eiga rót sina að rekja til »Skandi-
navismans«, en er þó frábrugðin
þeirri stefnu að því leyti, að hafa
ekki pólitískt markmið. Mun hún
og líka sprottin af þrá hinna sænsk-
finsku stúdenta, til að veita nýj-
um og hressandi andlegum straum-
um frá Norðurlöndum, og þá sér-
staklega Svíþjóð, inn i þjóðlíf sitt,
til styrktar þjóðerni og móðurmáli.
Orðtak þessarrar stefnu lýsir henni
bezt, en það er: »Nordens andliga
och kamratliga enhet«. Má á þess-
um orðum sjá að markmiðið er að
í framtíðinni verður það hlut-
skifti vort, að eiga miklu meira sam-
an við erlend ríki að sælda en áður
hefir verið og nú er. Og svo fer
að lokum, að vér sjálfir stýrum öll-
um viðskiftum vorum við aðrar
þjóðir, sjálfir önnumst öll mál vor,
er utanrikismál kallast, sem með tím-
verða miklu víðtækari en þau eru
nú. Þá berum vér sjálfir ábytqðina
á framkvæmdum vorum úli um
heiminn, — þá erum vér, Islend-
ingar, orðnir með í heimspólitíkinni,
þótt í tiltölulega smáum mæli verði.
Þá eru það hygqindin, sönn hygg-
indi, sem mest á ríður, því að þau
koma æfinlega í hag. Þessir tímar
eru undirbúningstímar fyrir oss, —
lærdómsrikir á marga lund, undir
þann mikla dag, þá er yér í sann-
leika sjálfir leiðum sjálja 'oss!-
Alt þangað til önnumst vér
Landspólitík vora. Og s^o virð-
ist óneijanlega sem allmikið sé þar
að gera hjá oss, þótt árangurinn sé
allajafna talsvert minni en tilstandið.
Landspólitík er, eða á að vera, sú
auka þekkingu þjóðanna innbyrðis
og svo vinarþel það er vér sem
frændur berum hvorir til ann-
ara. Eru nú stofnuð félög á
meðal stúdenta víðast um Norður-
lönd, er vinna að þessu takmarki.
Félögin hafa valið sér miðstjórn.
Heldur hún út blaði, er nefnist
»Nordens Ungdom* og geta allir
félagsmenn lagt þar eitthvað til, hver
á sinni tungu. En til þess að gefa
mönnum tækifæri til þess að kynn-
ast sem bezt lifnaðarháttum hverrar
þjóðar fyrir sig, er árlega haldið mót,
er stendur í viku. Skiftast löndin
á að halda mót þessi. Sendir hvert
félag fulltrúa sína á mótið og auk
þess koma þar ýmsir af ágætustu
mönnum hverrar þjóðar og tala þar
um áhugamál mannanna, og annað
það, er mentandi og skemtandi má
þykja. Ákaflega er ódýrt að fara á
mót þessi, á móts við það sem er
í aðra hönd. T. d. kostaði förin frá
Kaupmannahöfn til Finnlands í fyrra-
sumar með öllu og öllu að eins 80
kr. í sumar er mótið haldið á Eiðs-
velli í Noregi. Má geta þess að frú
Hulda Garborg verður þar frammi-
stöðukona. Fyrir hönd islenzkra stú-
denta í Höfn, er í sambandið hafa
gengið, sækja fundinn þeir próf. F.
Jónsson og bókavörður Sigf. Blöndal.
Stefna þessi á erindi ekki alllítið
til vor íslendinga, að því er mér
finst. Veitti oss ekki af að auka
þekkingu frændþjóðanna á menningu
vorri og bókmentum. Má þar þó
sérstaklega tilnefna Dani. Misskiln-
ingur sá og rótgróin tortrygni, sem
ríkir á milli vor og Dana er orðin
lítt þolandi, og hið mesta átumein í
félagslífinu vor á meðal. Veldur
því bæði ólíkur hugsunarháttur, fjar-
lægðir í milli landanna og svo skríl-
æsingamenn beggja megin, er að
öllum jafnaði æpa hærra en svo, að
heyra megi til þeirra, er hægra fara
og skynsamlegar. Vafalaust má
bæta þetta mikið með aukinni þekk-
ingu. Og þessi aðferðin er áreið-
anlega vissasti vegurinn. Mætti þá
svo fara á endanum að vér gætum
hvort sem heldur væri: búið saman
úlfúðarlaust, eða skilið í bróðerni.
Þá myndi og ekki skaða að auka
dálítið þekkingu Svíanna, frærida
vorra á oss. Á milli vor er engin
kali, fremur hitt, en yfirleitt eru
þeir oss lítt kunnugir og halda að
vér séum hálfgerðir siðleysingjar.
Stefna þessi er sem sagt ekki
gömul. En hún hefir þegar af-
kastað töluverðu. Er vert að geta
þess að hún hefir átt töluverðan
stjórnmála- eða landsmálastarfsemi,
sem hefirlandið alt, pjóðina í hetld fyrir
augum. Hún er ekki bundin við
stað né stund innan þjóðfélagsins,
heldur heill þess alls í bráð og lengd.
Hún fjallar um frelsismál landsins,
atvinnumál þjóðarinnar og efnahag,
mentun og menning, og undir henn-
ar svið fellur ráðsmenskan á þjóðar-
búinu, iáðstöfunin á þvi, hvað skuli
koma til tekna og hver skuli verða
útgjöldin. Mikið og vandasamt verk,
ef vel á að fara, enda vinna að því
margar hendur.
Eins og kunnugt er, þá er nú svo
komið hér á landi, að flestir þykjast
menn til þess að skrafla með uro
landspólitíkina — flestir þykjast bera
á það skynbragð, hvaða ráð eigi þar
bezt við, eins og flestir yfirleitt
þykjast nú hafa orðið vit á flestu!
Það er hin mikla »upplýsing«, er
menn þykjast hafa orðið aðnjótandi,
enda þótt margar framkvæmdir og
athafnir manna í þessum efnum beri
þess sorglegan vott, að mentunin
(hin sanna mentun) er ekki á
þátt i að bæta ssmkomulagið mill-
um Svía og Norðmanna og Svía og
Dana, siðan 1905 að Danir fylgdu
Norðmönnum að málum. Því svo
mikill fjandskapur sem áður var þar
á milli, þó má nú heita að gróið
sé að fullu. Og það er einlæg ósk
min að íslenzkir stúdentar, svo hér
sem i Höfn, mættu sjá sér og oss
hag i því að fylkja sér undir merki
stefnu þessarar og leggja sinn skerf
til Nordens andliga och kamratliga
enhet.
Sigjús Halldórs
frá Höfnum.
. Þingmálafundir.
í Arnessýslu voru um síðustu helgi
haldnir 3 þingmálafundir — á Minni-
borg, Tryggvaskála og Husatóftum.
Var ráðherra, 2. þingm. Árn.,
staddur á tveim fundunum síðari, en
Sig. Sig. búfr. á þeim öllum.
Á Minniborgarfundinum var svo-
feld tillaga í stjórnarskrármálinu sam-
þykt með öllum greiddum atkv.:
>Fundurinn lysir ánægju sinni yfir
því, aö 8tjórnarskrá og fáui hafa náð
staðfesting konungs, og telur fyrirvara
alþingis frá 1914 fullnægt. Um leið
þakkar fundurinn ráðherra drengilega
og einbeitta framkomu í þessu máli
og lýsir fullu trausti sínu á honum.«
En á Tryggvaskála var eftirfarandi
tillaga samþ. með 70 : 4 atkv.:
»Fundurinn lýsir ánægju sinni yfir
því, að stjórnarskráin hefir hlotið stað-
festingu konungs og að gerð fánans er
ákveðin og fánaúrskurðinum frá 22.
nóv. 1913 þar með komið í fram-
kvæmd. Telur fundurinn fyrirvara
alþingis 1914 fullnægt og þakkar ráð-
herra drengilega og einbeitta fram-
komu í málum þessum og lýsir fullu
trausti sínu á honum«.
Samskonar tillaga var samþykt í
einu hljóði á Húsatóftafundinum.
Borgjirðingar héldu þingmálafund
á Hvítárvöllum síðasliðinn sunnudag.
Auk þingm. Borgfirðinga, Hjartar
Snorrasonar, var og staddur á fund-
inum Sveinn Björnsson 1. þingm.
Reykvikinga.
í stjórnarskrármálinu var samþykt
þessi tillaga i einu hljóði:
»Fundurinn lýsir fullu trausti á
Einari Arnórssyni ráðherra og fullu
þakklæti til haus og þeirra mauna,
sem bjargað hafa stjórnarskrá og fána-
málinu«.
-------------------------------S-------
marga fiska. Nú þykjast margir geta
orðið pingmenn, og ráðið fyrir land-
inu með löggjöf sinni. En — verk-
in sýna merkin, hvernig þingmenn
vorir eru nú, og þvi lítið á það
bætandi, niður á við. Eg geng nú
með það guðlausa álit, að þing þjóð-
arinnar, alþingi, sé nú svo skipað, þegar
frá eru taldir nokkrir velnýtir menn,
að leitun sé á þvi með öðrum þjóð-
um, er jafnist þar á við — hvað
snauðleik snertir á manngildi og
þekkingu, á frumleik og framsýni,
á hyggindum og hagsýni, á atorku
og ósérplægni. Nú þykir það gott,
ef þingmaður er meðalmaður; en í
rauri réttri attu þeir allir að vera
þar fyrir ofan. Lægra ætti markið
ekki að setjast.
Það mætti ekki minna vera en
að þeir, sem ætlað er að ráða hög-
um þjóðarinnar allrar, hefðu sýnt
það, að þeir væru þess fullvel færir,
að ráða sínum eigin högum, og það
svo, að fyrirmynd og frábaarleiki
væri að.
Hinn mikli vandi, sem er við þessi