Tíminn - 25.06.1942, Page 2

270
TÍMIi\]V, flmmtndaglim 25. júnl 1942
69. blað
“gíminn
Fitntntudafiinn 25. júnt
Sporin frá 1931
hræða
Eftir því sem viðhorf Sjálf-
stæðismanna til kjördæma-
breytingarinnar eru athuguð
nánar, eftir því sem athafnir
þeirra fyrr og síðar eru gaum-
gæfðar nánar og eftir því sem
feluleikur þeirra með innstu
áhugamál verður auðsærri, eft-
ir því stendur það skýrar fyrir
augum rólegs athUganda, hvað
það er, sem þeir vilja.
Þeir vilja flytja hið pólit-
íska áhrifavald sveitanna til
Reykjavíkur.
Sí og æ hefir þessi viðleitni
komið fram. Hugarfarið hefir
alltaf verið fyrir hendi, en að-
eins.þegar Sjálfstæðismenn sáu
fyrir líðstyrk úr öðrum stöðum,
þorðu þeir að koma fram fyrir
almenningsaugu og gera til þess
tilraun að sölsa áhrif dreifbýl-
isins undir Reykjavíkurvaldið.
Dæmið frá 1931 er enn ógleymt.
Reykjavík átti að fá níu þing-
menn þá. Ekki færri en fimm
þingmenn átti að taka frá kjör-
dæmum annarra landshluta til
að geta aukið að sama skapi
vald höfuðstaðarins.
Þetta var hugarfarið þá. Og
höfuðforingi stuðningsliðsins,
Héðinn Valdimarsson, gekk þá
fram á svalir sjálfs Alþingis
með Ólafi Thórs, þar sem þeir
bundu með handsölum, í aug-
sýn Reykvíkinga, heit sín um
að koma kjördæmabreyting-'
unni fram.
Nú er aftur tekið saman
höndum og höggvið í hinn sáma
knérunn. Héðinn er að vísu
fallinn úr leik, en flokkur hans,
sem þá var, er enn tilbúinn til
fylgis við Sjálfstæðismenn. En
Ólafur Thors hefir og fleiri liðs-
menn. Til annarrar handar
honum eru jafnaðarmenn, en
honum til hinnar standa þeir
kommúnistar, fullir vígamóðs og
áhuga um það að geta ■ fært
Sjálfstæðisflokknum sex minni-
hlutaþingmenn, þegar líður að
hausti.
En sporin frá 1931 hræða.
Hér má ekki ganga beint til
verks. Útreiðin, sem árásar-
bandalagið fékk þá, er of eftir-
minnileg til þess að svipuð leið
sé fær.
Nú á sérstaklega að telja
sveitunum trú um, að hér eigi
ekki að ganga á þeirra rétt.
Svo fjarstæð eru rök þessara
manna, að nú er því haldið
fram, að réttur mikils meiri-
hluta og lítils minnihluta
eígi að vera jafn, og þetta rétt-
læti eigi sveitirnar að þiggja
með auðmýkt og þökkum.
Sjálfstæðismenn hafa átt þess
kost og eiga enn að berjast til
sigurs í tvímenningskjördæm-
um, vinna sér þar hreinan
meirihluta og þar með þing-
menn héraðanna. En þetta
treystir Sjálfstæðisflokkurinn
sér ekki til. Hann hefir misst
traust kjósendanna í tvímenn-
ingskjördæmunum. Hann er
vonlaus um að ná því aftur,
nema þar sem hinum sigraða
er tryggð jöfn úrslit á við sig-
urvegarann. Og lokamarkið
á bak við þennan feluleik er
fyrir þeim eins glöggt og eftir-
sóknarvert nú sem 1931.
Áhrifavald sveitakjördæm-
anna í hendur Reykjavíkur-
valdsins, það er takmarkið, sem
keppt er að, þótt nú þyki
klóklegra að fela það fram yfir
kosningarnar.
En einmitt þessi uppgjöf, að
treysta sér ekki til þess að vinna
fylgi meirihluta kjósenda í tví-
menningskjördæmum, er skýr
vottur um það, að heilindin við
málstað sveitanna eru engin. Ef
Sjálfstæðisflokkurinn vildi berj-
ast fyrir þeirra málum af ein-
lægni og áhuga, og sýndi slíkan
áhuga í -verki, hví skyldu kjós-
endur þá ekki vilja styðja þá.
Þá fengju þeir Sjálfstæðismenn
atkvæði dreifibyggðanna. Eða
telja þeir, að bændur skorti vit
og þroska til að fylgja þeim
mönnum að málum, sem bera
hag þeirra og heill mest fyrir
brjósti? En bændur vita vel, að
Ólafur
Jóhannesson
KosHingapistlar
Er þetta heilbrigð þróun?
Frá því í ársbyrjun 1940 hafa
verið veitt 153 smásöluleyfi og
101 heildsölu- og umboðsleyfi í
Reykjavík. Á sama tíma munu
hafa verið veitt um 60 veitinga-
leyfi. Úr öðrum kaupstöðum
landsins mun svipaða sögu að
segja.
Þetta er býsna mikil fjölgun
á ekki lengri tíma. Er engan
veginn ástæðulaust, að þeirri
spurningu sé varpað fram,
hvort hér sé um heppilega þró-
un að ræða.
Heilbrigð og eðlileg viðskipti
eru hverju siðuðu og menntuðu
þjóðfélagi nauðsynleg. Fram-
leiðsluvörum þarf að koma í
verð, neyzluvörur þarf að út-
vega, þeim þarf að dreifa, o. s.
frv. Óþarft er að eyða orðum
að því, hvílíkar afleiðingar það
hefir, ef slík starfsemi stöðvast
eða er í ólagi. Vér íslendingar
þekkjum þess svo glögg dæmi
úr sögu vorri. En þótt að verzl-
unarstarfsemi sé þannig nauð-
synleg og óhjákvæmileg, er hún
samkvæmt eðli sínu milliliða-
starfsemi, sem hefir meiri eða
minni kostnað í för með sér.
Þar, sem aðeins er um verzlun-
arstarfsemi innan lands að
ræða, er því þjóðfélaginu fyrir
beztu, að aðeins hæfilegur tak-
markaður fjöldi stundi þessa at-
vinnu. Sé um offjölgun að ræða
í verzlunarstéttinni, er hætt við
að það leiði annað hvort til ó-
hæfilegs milliliðakostnaðar,
hækkandi álagningar, aukinn-
ar dýrtíðar og verzlunar með
alls konar óþarfa eða þá á hinn
bóginn til skefjalausrar sam-
keppni verzlunarfyrirtækjanna,
hruns þeirra sitt á hvað og alls
kyns óvissu og óreiðu í verzlun-
armálum. Sé nægileg kaupgeta
og eftirspurn fyrir hendi, má
ætla að hinar fyrrtöldu afleið-
ingar eigi sér stað. Sé hins veg-
ar kaupgeta takmörkuð og
framboð meira en eftirspurn,
eru hinar síðarnefndu afleið-
ingar sennilegar. En frá sjón-
armiði þjóðfélagsins eru nllar
þessar afleiðingar næsta var-
hugaverðar. Þær leiða til tjóns
og erfiðleika fyrir þjóðina í
heild, þó að einstakir menn geti
haft hagnað af þeim.
Flestir munu hafa talið, að
verzlunarstéttin hafi verið
nægilega fjölmenn hér í Reykja-
vík fyrir strið. Sama mun hafa
gilt víðast hvar annars staðar.
Margir töldu meira að segja, að
milliliðastéttirnar væru of fjöl-
áhugamál íhaldsvaldsins í
Reykjavík fer ekki saman við
hagsmuni sjálfra þeirra. Þess
vegna treysta þeir ekki yfir-
skinsvináttu ihaldsins nú.
mennar, bæði hér í Reykjavík
og annars staðar á landi hér.
Hver mundi þá vera raunin nú,
eftir að við hafa bætzt 153 smá-
söluverzlanir og 101 heildsölu-
verzlun og um 60 veitingastof-
ur? Er næsta eðlilegt, að ýms-
ar spurningar vakni, þegar litið
er á staðreynd þessa. Hefir
verið þörf á öllum þessum nýju
verzlunum og veitingastofum?
Horfa þær til farsældar fyrir
Reykvíkinga eða þjóðina í heild?
Hefði ekki verið hægt að beina
því fólki, sem þessa atvinnu
stundar, inn á aðrar og giftu-
drýgri leiðir? Og að lokum:
Horfir það til heilla, að haldið
sé áfram á þessari braut og að
stöðugt sé bætt við nýjum
verzlunum og veitingastofum?
Hver og einn getur velt þessum
spurningum fyrir sér og reynt
að finna hið rétta svar við þeim.
Ég er þeirrar skóðunar, að
engin knýjandi þörf hafi verið
á öllum þessum nýju fyrirtækj-
um. Ég hygg, að við Reykvík-
ingar yfirleitt hefðum lifað
jafngóðu lífi, og e. t. v. betra,
þó að fjölgun þessara fyrir-
tækja hefði verið töluvert
minni. Sama mun mega segja
um þjóðina í heild.
Sum þessara fyrirtækja
munu stofnsett í flýti. Er þá
hætt við, að ekki sé gætt æski-
legrar fyrirhyggju og að nauð-
synlegan undirbúning og grund-
völl vanti. T. d. munu sum
heildsölufyrirtækin stofnsett án
þess, að nauðsynleg verzlunar-
sambönd séu fyrir hendi. Víst
er um það, að svonefnd keðju-
verzlun, þ. e. að ein heildverzl-
un selji annarri, mun ekki vera
óþekkt í seinni tíð. Þegar var-
an kemst í hendur smásalans,
getur á þennan hátt verið búið
að tví- eða þríleggja á hana.
Neytandinn getur svo að lok-
um orðið að greiða vöruna með
margföldu kostnaðarverði henn-
ar.
Kaupgeta er nú óvenjulega
mikil hér á landi. Má svo að
orði kveða, að allir hlutir, sem
á boðstólum eru, séu keyptir,
án tillits til verðs eða gæða. Af
þessu leiðir, að mörg hinna ný-
útsprungnu fyrirtækja leggja
ekki sérstaka áherzlu á að afla
sér nauðsynjavarnings, sem
oftast er nú með takmarkaðri
álagningu eða hámarksverði.
Þau kjósa heldur að hafa á
boðstólum alls konar glingur og
óþarfa dót og aðrar þær vörur,
sem ekki eru háðar verðlags-
eftirliti. Um þessa staðreynd
bera búðirnar sj^lfar og búðar-
gluggarnir ótvírætt vitni. Enda
er þetta næsta óeðlilegt, því. að
flest þessara fyrir'tækja munu
stofnuð í því skyni, að gefa eig-
endunum skjótan og mikinn
arð, en eigi með hagsmuni
heildarinnar fyrir augum. Þetta
hefir svo aftur í för með sér,
óþarfa eyðslu og óþarfan inn-
flutning. Skipum og mönnum
er teflt í tvísýnu til að ná varn-
ingnum. Verðbólga og dýrtíð fá
byr undir báða vængi.
Hinar nýju verzlanir og veit-
ingastofur keppa við aðra at-
vinnuvegi um vinnuafl. Er auð-
sætt, að allmargt fólk hefir
hlotið að hverfa frá fram-
leiðslustörfum og til þessara
fyrirtækja. Er t. d. vafalaust,
að hin mikla vöntun, sem hef-
ir verið á stúlkum til ýmissa
starfa nú undanfarið, stafar að
verulegu leyti af því, hversu
margar þeirra hafa leitað at-
vinnu í verzlunum og veitinga-
stofum. Aukning verzlunar og
veitingastarfsemi á kostnað
framleiðslunnar, getur verið
yiðsjárverð og getur haft ó-
heppilegar afleiðingar, a. m. k.
þegar frá líður.
Loks má benda á, að fyrr eða
síðar kemur að því, að kaup-
geta minnki. Þá er ómögulegt,
að öll þessi fyrirtæki geti þrif-
izt. Verðfall kemur. Samkeppn-
in harðnar. Markaður þrengist
og glingrið og óþarfa dótið geng-
ur ekki út. Hin nýlegu fyrir-
tæki, sem stófnsett hafa verið
í flýti, fá vart staðizt þá raun,
a. m. k. ekki nema sum þeirra.
Hrun margra þeirra verður ó-
hjákvæmilegt á eftirstríðsár-
unum. Hvað verður þá um fólk-
ið, sem hefir bundið framtíð
sína við þessi fyrirtæki?
Ýmsir munu benda á, að mörg
þessara nýju fyrirtækja hafi
aðallega viðskipti við hina út-
lendu hermenn, sem hér dvelja
og hafi arð af verzlun við þá.
Þannig sé því t. d. varið með
ýmsar af veitingastofunum.
Þetta er rétt. En hér ber þess
að gæta, að allir verða að sitja
við sama borð í þessum efnurp,
innlendir sem útlendir. Einmitt
þessi viðskipti hafa í för með
sér almenn áhrif í hækkunar-
átt. Hér er einnig aðeins um
tímabilsástand að ræða, sem
óvarlegt er að byggja á. Það
mun og mála sannast, að sumar
veitingakrárnar séu til lítils
sóma fyrir þjóðina.
Ég fæ því ekki séð, að sú
þróun, sem átt hefir sér stað
í þessum efnum, sé á neinn hátt
heilbrigð eða heppileg. Ég er
þeirrar skoðunar, að hún leiði
til óhæfilegs mililiðakostnað-
ar, aukinnar dýrtíðar og ó-
þarfrar verzlunar með alls kon-
ar ónauðsynlegan varning.
Seinna meir leiðir hún svo til
hruns margra fyrirtækja og
fjárhagslegs öngþveitis. Mér er
Eins og kunnugt er, hefir
Bændaflokkurinn hvergi mann
í kjöri við í hönd farandi kosn-
ingar. Þeir finna nú, að það er
lífsnauðsyn fyrir bændur lands-
ins að standa fast saman. Þeir
finna eins og allir aðrir, sem í
dreifbýlinu búa, að nú er haf-
in sú sókn á hendur sveitun-
um, sem íbúar þeirra þurfa að
hrinda af höndum sér 5. júlí
næstkomandi. Ef það verður
ekki gert þá, verður það of seint.
Þeir vita líka vel, að það eru
ekki Sjálfstæðismenn, sem bar-
izt hafa fyrir málefnum land-
búnaðarins. Þeir vita vel, að það
er sjónarmið Reykjavíkur, sem
er ráðandi innan þess flokks.
Þeir hafa oft fundið andann til
sveitanna gegnum orð og at-
nær að halda, að allur almenn-
ingur, hvaða flokki, sem hann
annars tilheyrir, fallizt á þessa
skoðun. Ég efast meira að segja
ekki um, að mörgum reyndum
kaupsýslumönnum sé ljóst, að
hér er stefnt í ógöngur.
Þegar þessa er gætt, munu
flestir fallast á, að þróun þessa
beri að stöðva eða draga úr
henni, • eftir því sem unnt er.
Hagsmunir einstaklinganna,
sem græða á þessum atvinnu-
rekstri, verða að víkja fyrir
hagsmunum heildarinnar. Vita-
skuld verður að sýna þeim, sem
þegar hafa lagt út á þessa braut,
fulla sanngirni og taka verður
réttmætt tillit til hagsmuna
þeirra.
Enginn má skilja þessi orð
svo, að þar sé á neinn hátt
vegið að verzlunarstéttinni eða
reynt að gera lítið úr gildi
hennar. Því fer fjarri. Framtíð
þjóðarinnar er einmitt mjög
undir því komin, að hún eigi á
að skipa duglegri, athafnasam-
ari og reyndri verzlunarmanna-
stétt.
Ekki hefir heldur verið ætl-
unin að gera lítið úr stofnend-
um og eigendum þessara nýju
verzlana og veitingastofa. Þeir
eru vafalaust margir hverjir
duglegir og framtakssamir. Það
er mannlegt eðli að vilja sitja
við þann eldinn, sem bezt brenn-
ur og er ekki rétt að ásaka
neinn fyrir það.
Ég hefi hér aðeins viljað vekja
athygli á þeirri varhugaverðu
þróun, sem mér virðist hafa átt
sér stað í þessum efnum. Jafn-
framt hefi ég viljað hvetja til
þess, að reynt verði að draga úr
þessari þróun.
Kjósendur ættu að hugleiða
það, áður en þeir greiða at-
kvæði við þær alþingiskosning-
ar, sem fram eiga að fara 5.
júlí n. k., hvaða stjórnmála-
flokki muni bezt treystandi til
að vinna gegn áframhaldandi
þróun í þessa átt.
Ólafur Jóhannesson.
hafnir Sjálfstæðismanna. Þeir
hafa nú fengið að sjá og heyra,
hvernig Sjálfstæðisfólkiö í
Reykjavík og í félögum flokks-
ins í bænum hefir fylkt sér um
þann mann Sjálfstæðisflokks-
ins, sem gengið hefir fram fyr-
ir skjöldu í því að svívirða
bændur landsins.
Sumir forustumenn bæja-
valdsins höfðu gert einhverjar
ráðstafanir til þess að færa Sig-
urð Kristjánsson eitthvað nið-
ur á lista þeirra í Reykjavík.
Þeir þorðu ekki annað, vegna
þeirrar djúpu óvirðingar, sem
þessi maður á að mæta hjá öll-
um þeim, sem unna bændum
landsins sannmælis og sem
skilja þann trausta menningar-
þátt, er sveitirnar eiga í tilveru
og lífi og starfi þjóðarinnar.
Þeir vissu, að nú þurftu þeir að
leika „vini“ sveitanna.
En skoðanir mosaskeggs-
mannsins, illvild hans og sví-
virðingar til dreifbýlisins, átti
svo sterkan hljómgrunn meðal
ráðandi manna Sjálfstæðis-
flokksins, að hinir voru full-
komlega bornir ofurliði, er
lækka vildu segl Sigurðar. Fyr-
ir mosagreinar sínar um ís-
lenzka bændur og aðra fram-
komu í þeirra garð fyrr og
seinna, var Sigurður hafinn
upp aftur í 4. sæti á lista flokks-
ins í R^ykjavík. Fyrir málefni
Reykjavíkurbæjar hefir sá mað-
ur aldrei neitt markvert gert.
Hins vegar hefir hann unnið
hagsmunum sveitanna allt til
óþurftar, hvenær, sem því varð
við komið. Fyrir það vill Reykja-
víkurvaldið umbuna Sigurði.
Fyrir það á þingmennska hans
að halda áfram. Illindi hans í
bændanna garð skipta að vísu
litlu máli. Þeir standa jafn rétt-
ir fyrir því. En framboð hans í
vonarsæti hjá Reykvíkingum er
glöggt tákn, tákn þess hugar-
fars, þess hugarþels og skoð-
ana, sem alltaf er ríkjandi innst
í herbúðum Sjálfstæðisflokks-
ins, þótt nú sé reynt að fela
þetta eftir megni.
Þess vegna munu Bænda-
flokksmenn fylkja sér nú undir
sama merki og Framsóknar-
menn, hvarvetna um land. Þeir
hafa sömu hagsmuna að gæta,
sem raunar allir aðrir íbúar
hinna dreifðu byggða: Að láta
ekki taka af sér þann rétt, sem
þeir eiga, með svo lævíslegum
leik, er hafinn er af öfgaflokk-
um landsins til hægri og vinstri.
Kosntngaskrlfstofa
Fra msóknarf élaganna
í Reykjavík er í Sam-
bandshúsinu (3. hæð)
Sími 3978.
flallgrímur Jónasson, kennari:
A brunasondum
Libyn
Brezk blöð segja, að fall To-
bruk sé þeim mesti ósigur, eftir
missi Singapoore. Þessi bær
stendur nyrzt á ströndum Cyr-
enaikaskagans, en hann geng-
ur fram í Miðjarðarhafið aust-
an við Sidra-flóann. Suður af
honum liggur Libýu-eyðimörk-
in, sem er hluti af hinni ógur-
legu víðáttu Sahara-auðnarinn-
ar. í fornöld var nafnið Libya
notað um Suðurálfuna alla.
Grikkir nefndu alla norður-
strönd álfunnar, vestan Nílar,
þessu nafni.
í Saharaeyðimörkinni skiptist
á víðáttumikil sandflæmi, háir
fjallgarðar, hásléttur, pálma-
lundir og fáeinir gróðurlundir.
Sá hluti eyðimerkurinnar, þar
sem sandflæmin eru einna stór-
felldust, er einmitt Libýa. Hinn
guli, endalausi sandur glitrar
þar og sindrar í sólarinnar
steikjandi hita. Sums staðar eru
víðlend sandhólasvæði, ekki ó-
svipuð því, sem er við vestur-
strönd Jótlands og sums staðar
við sunnanvert Eystrasalt.
Á öðrum stöðum eru hin ill-
Á norðurströnd Afríku, þar sem raka gœtir frá hafinu og grunnt er á vatn, er mikil gróðursceld og þar einkennist
gróðurfarið af hávöxnum pálmalundum. Myndin er frá aöalborg ítala í Líbyu, Tripoli, en þaðan hafa liðflutn-
ingar Möndulveldanna farið fram i Libyustyrjöldinni, einkum meðan B'andamenn héldu Benghasi og Tobrúk.
ræmdu foksandssvæði, sem eru
hættulegust vegfarendum af
öllum erfiðleikum þessarar
eyðimerkur, sem er álíka stór
og Evrópa öll. Það er hinn nú-
biski sandsteinn, sem veðrazt
hefir svo, að fínu dusti líkist,
er þyrlast um loftið með vind-
inum og smýgur inn gegnum
þéttustu föt og verjur.
Hitinn þarna verður lítt þol-
andi, einkum á sumrum. Þá
kemst hann upp í 52 stig í
skugga, en sjálfur verður sand-
urinn 80 stiga heitur um há-
daginn. Næturnar aftur á móti
eru jafnan svalar, og á veturna
kemst hitinn ofan fyrir frost-
mark. Það er oft einkennilegt
fyrir þá, sem eru á ferð um
eyðimörkina að degi til, að
hlusta á hin kynlegu hljóð
rökkursins, þegar sólin er síg-
in að baki sandhæðanna langt
í vestri, og myrkrið hraðar för
inn yfir yfirgefið ríki hins heita
dags. Allt i einu taka að heyr-
ast lágir, snöggir smellir úti í
myrkrinu, líkt og hleypt væri af
smábyssum. Ferðamaðurinn
verður engrar lifandi veru var,
nær eða fjær. Ekkert dýr, eng-
in jurt, engir menn, aðeins hin
auða, dauða náttúra, víðfeðm
og ógnum þrungin. En smell-
irnir útí í myrkrinu halda á-
fram, tíðir og dularfullir. Það
eru steinar eyðimerkurinnar,
sem tala. Þeir springa sundur
við hinar feiknasnöggu hita-
breytingar, sem verða þegar
eftir sólarlagið, er útgeislan
sandsins hefst og grjótsvæðin
kólna jafn ört og þau hitnuðu
framan af deginum. Eins og
vatnsglas springur sé skyndi-
lega hellt á það sjóðandi vatni,
þannig að einn hluti þess þenst
meir út en annar, þannig
springa og molna klettasvæði
Libýu við hina öru útþenslu eða
samdrátt efnanna, kvölds og
morgna.
Auk hins afar tíða norðaustan-
vinds á þessum slóðum, er þó
veðráttan á vorin allbreytileg.
Þá koma stundum eldheitir
sunnanstormar með hinum
hættulegu sandbyljum. Þá er
það samunin, þessir ægilegu