Tíminn - 27.08.1943, Blaðsíða 1

27. árg.
Reykjavík, föstndaginn 27. ágúst 1943
84. blað
RITSTJÓRI:
ÞÓRARINN ÞÓRARINSSON.
ÚTGEPANDI:
FRAMSÓKNARPLOKKURINN.
PRENTSMIÐJAN EDDA h.f.
Símar 3948 og 3720.
RrrSTJÓRASKRIFSTOFDR:
EDDUHÚSI, Llndaigötu 0 A.
Slmar 2363 og 4373.
AFGREIÐSLA, IWNHKIMTA
OG AUGLÝSINGASKRIFSTOFA:
EDDUHÚSI, Lindargötu 9 A.
Sími 2323.
Þrjú hundruð nýbýli reist á
ártmum 1936--’42
limittn
Erlendir verkalýðsíoringjar
í kynnisför hér á landi
Ætla íslenzkir verkamenn að eiga samleið
mcð norsknm og brezkum verkamöimum?
Konrad Nordahl, forseti Norska verkamannasambandsins, og
í Tímanum í dag hefst nýr
greinaþáttur, er nefnist: Frá
samvinnufélögunum. Munu slík-
ir þættir birtast öðru hvoru í
blaðinu framvegis. Mun þar
einkum sagt frá ýmsum málum,
sem samvinnufélögin hafa með
höndum, árangri af störfum
þeirra o. s. frv. Teldi blaðið það
vel farið, ef samvinnumenn úti
á landi sendu blaðinu efni í
þessa þætti, ekki sízt til að vekja
áhuga fyrir málefnum, er fé-
lögin hafa þar með höndum.
/ / /
í næsta blaði Tímans birtist
grein eftir Guðlaug Rósinkranz
yfirkennara, er hann nefnir:
Sjálfstæðismálið og norræn
samvinna. Sýnir hann þar
glögglega fram á, að sambánds-
slit við Dani á næsta ári séu
fullkomlega í samræmi við
„norrænar sambúðarvenjur“ og
skoðanir málsmetandi manna á
Norðurlöndum um sambúð Dana
og íslendinga eftir 1944.
A býlunum munu vera um 1500 manns
; í y.T • .V ■ •- *•»« ’*• »• * . • •■»■*» '
í ítarlegri grein, sem Steingrímur Steinþórsson bún-
aðarmálastjóri birtir í seinasta hefti Búnaðarritsins, er
gefið yfirlit um árangur laganna um nýbýli og sam-
vinnubyggðir, er sett voru á árinu 1936. Samkvæmt
þeim lögum hafa 300 nýbýli verið viðurkennd og styrkt
á árunum 1936—’42.
Fæst þessara nýbýla hefðu komið til sögunnar, án
hjálpar nýbýlasjóðs. Ef reiknað er með 5 manns í heim-
ili á hverju þessara býla, er það alls um 1500 manns,
er tryggð hefir verið búsetá í sveitunum með þessum
ráðstöfunum. Framlag ríkisins til þessara mála hefir
þó verið tiltölulega lítið samanborið við það, sem fór til
gagnlítillar atvinnubóta í kaupstöðunum á þessum tíma.
Framlag nýbýlasjóðs til býlanna hefir verið 3500 kr.
óafturkræfur styrkur og 3500 kr. lán. Telur Steingrím-
ur að þetta framlag hafi reynzt of lágt og þurfi lögin
endurbóta í þeim efnum, og reyndar nokkrum fleiru.
Fjárráð nýbýlasjóðs hefir enn ekki leyft framlög til sam-
vinnubyggða, en vonandi verður bætt úr því hið fyrsta.
/ / /
í Tímanum í dag hefst fram-
haldsþáttur um sögulegan
skipsbruna, er varð í Jedda 1930.
Framhaldsþættir þeir, sem
Tíminn hefir birt undanfarið af
merkum atburðum, þekktum
mönnum og afreksverkum, hafa
mælst vel fyrir og þótt betra
lestrarefni en misjafnar neðan-
málssögur. Mun Tíminn því
halda áfram, a. m. k. fyrst um
sinn, að birta slika þætti í stað
neðanmálssögu.
Fosfóreitrun orsakar
tvö dauðsföli
Fullvíst þykir, að fosfóreitr-
un hafi nýlega orðið tveimur
manneskjum i Árnessýslu að
bana, þeim Þorsteini Guð-
mundssyni, verzlunarmanni hjá
Kaupfélagi Árnesinga á Selfossi,
er lézt 12. þ. m., og Lilju Sveins-
dóttur á Ósabakka á Skeiðum,
er lézt 21. þ. m.
Hin látnu veiktust hvort á
sínu heimili og var enginn
samgangur milli þeirra. Að til-
hlutun héraðslæknis voru þau
bæði flutt á Landspítalann og
létust þau þar. Öll einkenni
bentu til þess, að fo'rfóreitrun
hefði valdið dauða beggja. Við
efnagreiningu á blóði annars
fundust greinileg einkenni fos-
fóreitrunar.
Er þetta varð kunnugt, hóf
sýslumaður Árnesinga rannsókn
í málinu. Hefir hún ekki leitt
annað í ljós en það, að rottu-
eitur með fosfóri hefir verið til
sölu í verzlunum austan fjalls
(þó ekki hjá kaupfélaginu á
Selfossi) og hjá nokkrum
heildsölum í Reykjavík. Þá
var og meindýraeiðir frá
Reykjavík nýlega eystra til að
útrýma rottum á nokkrum stöð-
um. Ekkert samband er þó hægt
að finna milli þessara atriða og
umræddra eitrunartilfella. Eru
orsakir þeirra því óupplýstar
enn.
Vísítalan 247
Vísitala ágústmánaðar hefir
verið reiknuð út og hefir hún
hækkað um 2 stig frá síðasta
mánuði og er 247 stig.
Uppbætur á laun og kaup-
greiðslur í septembermánuði eru
reiknaðar með í vísitölunni.
Frásögn Steingríms um ný-
býlin hljóðar m. a. á þessa leið:
„í árslok 1942 var nýbýla-
stjórn búin að viðurkenna 300
nýbýli frá því að hún tók til
starfa á miðju ári 1936. Þessi 300
nýbýli eru dreifð um allar sýsl-
ur landsins. Flest þeirra hafa
þó verið reist í Suður-Þingeyj-
arsýslu, Eyjafjarðarsýslú og Ár-
nessýslu. Skilyrði hafa verið
mjög breytileg. Allt eru þetta
einstök býli, sem reist hafa ver-
ið sjálfstætt, hvert út af fyrir
sig. Eftir því við hvernig skilyrð,i
þessi býli hafa verið mynduð'
má skipta þeim þannig í flokka:
1. Nýbýli byggð að öllu leyti
á óræktuðu landi ........ 82
2. Nýbýli mynduð við jarða-
skiptingu .............. 106
3. Eyðibýli byggð upp .... 66
4. Nýbýli, eldri en frá 1936,
en styrkt að nokkru
leyti .............. 31
5. Býli, sem verða að teljast
endurbygging ........ 15
Samtals 300
Skal nú nokkuð nánar skýrt
frá hverjum flokki:
Eins og yfirlitið ber með sér
hafa 82 býli verið reist á alger-
lega óræktuðu landi. Hefir þá
verið tekinn stærri eða minni
hluti af óræktuðu landi jarða
og reist þar taýli, oftast algerlega
sjálfstætt frá aðaljörðinni,
þannig að allt land er fráskilið.
Sum þessara býla hafa of lítið
land. Hefir nýbýlastjórn þó
neitað mjög mörgum umsókn-
um vegna þess hve landrými
var takmarkað. Það er næsta
ótrúlegt hversu áfjáðir ýmsir
hafa verið að byggja býli á land-
spildum, sem augsýnilega voru
allt of litlar til þess að þar
gætu myndast lífvænleg býli.
Þau býli, sem mynduð eru
við jarðaskiptingu, eru flest eða
106. Þá hefir nýbýlið ávallt
fengið einhvern hluta túnsins
og stundum hefir eitthvað af
peningshúsum fylgt. Algengast
er, að jörðinni hefir verið skipt
til helminga, en þó er nýbýlið
stundum aðeins y3 hluti jarðar-
innar og í sumum tilfellum
jafnvel % hluti. Oft er beiti-
land sameiginlegt með nýbýlinu
og jörð þeirri, sem því er skipt
úr, en allt af er túni, ræktunar-
landi og engjum skipt.
Eins og að líkindum lætur er
mikið auðveldara að koma upp
nýbýlum við þessi skilyrði, en
þar sem allt verður að reisa frá
grunni, bæði ræktun og bygg-
ingar.
Eyðibýlin, þar sem byggð hef-
ir verið endurreist, eru mjög
ólík. Sum þeirra hafa verið í
eyði um lengri tíma, svo að allt
verður að reisa frá grunni. All-
víða hafa verið þar beitarhús og
túnskeklar umhverfis og er þá
öll aðstaða hægari. Loks eru
nokkur eyðibýlanna, sem í eyði
hafa farið fáum árum áður' en
veitt var fé tii þess að endur-
reisa þar byggð. Þar er allt af
hægara um vik, ef náttúruskil-
yrðin eru á annað borð sæmileg.
Sem heild má segja, að nokkru
erfiðara hafi verið að reisa ný-
býli þar, en við hreina jarða-
skiptingu, en hins vegar öllu
auðveldara en á algerlega ó-
ræktuðu landi.
Samkvæmt nýbýlalögunum
1936, var heimild til þess að
veita mönnum, er reist höfðu
nýbýli næstu 5 ár fyrir gildis-
töku laganna nokkurn styrk.
Þessi heimild hefir verið notuð
til þess að veita styrk til 31 ný-
býlis, sem stofnuð höfðu verið á
árunum 1930—1935. Nokkur
þessi býli hafa orðið hálfgerð
vandræðabýli vegna þess að til
þeirra var stofnað af miklum
vanefnum og fyrirhyggjuleysi.
Þá eru loks 15 býli talin sér
í flokki. Er þar fremur um end-
urbyggingu að ræða en nýbýla-
stofnun. Áður en farið var að
veita styrki til að endurbyggja
íbúðarhús í sveitum, var sótt
mjög fast á af bændum, sem
bjuggu á mjög niðurníddum
jörðum, að komast undir ákvæði
(Framh. á 4. slðu)
Mesti hvalrekí
á íslandi
Síðastl. mánudag fór fjöldi
marsvína- á land undir Bú-
landshöfða á Snæfellsnesi.
Þykir sennilegt, að milli 800—
900 hvala hafi lent þarna og
er það stærsti hvalreki, sem
þekktur er hérlendis. Marga
hvalina hefir tekið út aftur og
hefir þá rekið víða á svæðinu
milli Ólaf^víkurennis og Bú-
landshöfða. '
Lítið hefir verið unnið að
skurði, nema bændur af næstu
bæjum hafa skorið sporða og
ugga. Verða hvalirnir varla
hagnýttir að öðru leyti, því að
það myndi tæpast svara kostn-
aði. Aðstaða til skurðarins er
hin erfiðasta, því að hvorki er
hægt að koma að hestum eða
bifreiðum og allt verður því að
flytja burtu á sjó, en aðstaða til
lendingar er einnig erfið.
John Price, stjórnmálaritari Sambands brezkra flutningaverka-
inanna eru héf í kynnisför. Áttu þeir tal við blaðamenn á mánu-
daginn var í samkomusal norska hersins.
Konrad Nordahl kvað sér hafa fyrra voru dæmi til að 1500 n.
leikið forvitni á að koma í kr. voru greiddar fyrir eitt
land, sem hefði verið hernumið pund af tei.
af engilsaxneskum þjóðum, — Matarskammtur i Noregi er
hann hefði áður haft náin kynni nú mjög knappur, og engin
af þýzku hernámi. Munurinn trygging fyrir að fá hann reglu-
væri auðsær. „Hér virðist mér lega. Af feitmeti er skammtur-
drjúpa smjör af hverju strái, en inn 25 gr. á dag og af brauði
í Noregi tæmdu Þjóðverjar allar og mjölmat 200 gr. Mélið er svo
búðir á svipstundu að heita slæmt, að brauðin tolla ekki
mátti.“ Þá kvað hann sér og saman. Verður að borða þau
leika hugur á að kynnast sam- með skeið.
tökum verkamanna hér á landi, i Norskir verkamenn hafa nú
en yfirleitt hefði hann lítil aðeins eitt takmark og það er
kynni haft af íslendingum og að reka Þjóðverja og qvislinga
lítil viðskipti hefðu verið milli af höndum sér. Þeir hafa verið
verkamanna í Noregi og íslandi ( og eru mótfallnir ófriði, en þar
— því miður. För sín væri ein- með er ekki sagt, að þeir taki
göngu kynnisför. Af þeim litlu ] ekki hart á móti, þegar þeir eru
kynnum, sem hann hefði þegar áreittir. Þeir bjóða ekki hægri
fengið, virtist sér, sem samtök kinnina ef þeir eru slegnir á þá
íslenzkra verkamanna ættu nú vinstri.
í svipaðri innbyrðisbaráttu og
norskir verkamenn hefðu átt
fyrir 15—20 árum. Þjóðirnar
væru vafalaust líkar að skap-
ferli og hætti til að déila og
deila hart innbyrðis.
Konrad Nordahl hefir verið
forseti norska verkamannasam-
bandsins síðan 1939. Hann tók
þátt í varnarstríði Norðmanna,
þan til er yfir lauk. Hélt hann
þá aftur til Oslóar, var sviptur
stöðu sinni og varpað i fangelsi,
en sleppt eftir 13 vikur. Hélt
hann sig svo í Osló fram á
haustið 1941 og efldi leynilega
mótspyrnu gegn Þjóðverjum.
En er Þjóðverjar tóku að
„hreinsa til“ í verkamanna-
samtökunum og ýmist lífláta
forustumennina eða senda þá í
þýzkar fangabúðir, komst Nor-
dahl undan á flótta til Svíþjóð-
ar. Þaðan komst hann til Eng-
lands og hefir dvalið þar síðan.
Þjóðverjar lögðu Verka-
mannasambandið ekki niður, en
reyndu að efla qvislingaflokk
innan þess til að taka völdin í
sínar hendur. Þetta mistókst
með öllu. Af 100 þús. meðlimum
í Oslóumdæmi fengu Þjóðverjar
aðeins 85 sálir á sitt band og
þær heltust úr lestinni von
bráðar. Verður því eigi annað
sagt en norskir verkamenn hafi
staðið heiðarlega gegn yfirgangi
Þjóðverja.
Verkamannasambandið er ó-
háð stjórnmálaflokkum, en ár-
ið 1934 var sett sú regla, að
þeir sem væru félagsbundnir
nazistar gætu ekki orðið með-
limir í sambandinu.
Árið 1934 voru um 80 þús.
meðlimir í sambandinu, en
1939 voru þeir orðnir 358 þús-
und. Hver iðngrein hefir sín fag-
félög og fagsambönd fyrir allt
landið. Um 35 slík fagsambönd
mynda svo Landssamband
verkamanna, sem svarar til Al-
þýðusambands íslands.
Verkamannasambandið norska
tók ekki þátt í alþjóðasam-
böndum verkamanna síðustu 10
áfin fyrir stríðið. í Lundúnum
hefir sambandið nú skrifstofu
og starfar þar sem full gildur
aðili í alþjóðasamvinnu verka-
manna. Mun það vera eina
verkamannasamband hinna
landflótta þjóða, sem hlotið
hefir þann heiður.
Síðan qvislingar tóku völd í
Noregi hafa laun verkamanna
lækkað um 50%, miðað við
verðvísitölu. En auk þess er
fjöldi lífsnauðsynja, sem ómögu-
legt er að fá við því verði, sem
er ákveðið af stjórnarvöldun-
um. Þær eru keyptar á laun
fyrir margfallt verð. Um jólin í
Konrad Nordahl er maður um
hálffimmtugt. Hann lætur lítið
yfir sér, en er þéttur á velli og
lítur út fyrir að vera þéttur
fyrir, þegar því er að skipta.
Hann lét að lokum svo um
mælt, að hann vonaðist eftir
meiri samskiptum og kynningu
milli Norðmanna og íslendinga
eftir styrjöldina. Persónuleg
skoöun sín væri sú, að þjóð-
irnar hefðu betra af samvinnu
og samkomulagi en óskoraðri
samkeppni.
John Price er þekktur brezkur
verkamannaleiðtogi. Hefir hann
um mörg ár starfað að alþjóða-
samvinnu verkamanna og dval-
ið langdvölum á meginlandi
Evrópu. Til íslands hefir hann
ekki komið fyrr en nú, og lét
hann þess getið, eins og Kon-
rad Nordahl, að för sín væri
eingöngu kynnisför.
Um afstöðu brezkra verka-
manna í styrjöldinni sagði hann,
að þeir hafa verið í andstöðu við
stjórn Chamberlains, en er
Churchill tók við, ákváðu þeir
að taka þátt í stjórninni og gera
allt, sem í þeirra valdi stæði til
að stuðla að sigri Bandamanna.
Öll ágreiningsmál yrðu að víkja
fyrir því. Ef ekki tekzt að sigra
nazista fæst enginn friður,
CFramh. á 4. síðu)
Erlendar iréitir
Berlín varð fyrir einni mestu
loftárás styrjaldarinnar síðastl.
þriðjudagsnótt. Um 700 enskar
flugvélar vörpuðu yfir 2000 smál.
sprengja á borgina. Óstaðfestar
fregnir herma, að 12 þús. manns
hafi farizt og 50 þús. særst. Tjón
er sagt gífurlegt.
Quebecráðstefnu Churchills
og Roosevelt er lokið. Talið er,
að einkum hafi verið rætt um
styrjöldina við Japani. Fyrsti
opinberi árangur ráðstefnunnar
er sá, að Mountbatten lávarður,
sem er frændi Bretakonungs og
getið hefir sér rnikið orð í styrj-
öldinni, hefir verið settur yfir
allan herafla Bandamanna í
Suðaustur-Asíu. Hefir styrjald-
arsvæðinu eystra verið skipt
milli hans og MacArthurs.
Þingkosningum er nýlokið í
Ástralíu. Alþýðuflokkurinn vann
hreinan meirihluta, en vantaði
áður tvö þingsæti til þess.
Himmler hefir verið skipaður
innanríkisráðherra i Þýzkalandi.
Hann verður og áfram yfirmað-
ur leynilögreglunnar. Ráðstöfun
þessi þykir benda til, að naz-
istar þykjast þurfa að herða
stjórngæzluna.
Á víðavangi
VÍSIR SVARAR MORGUNBL.
í ÁBURÐARMÁLINU.
Svo langt hafa gengið til-
raunir Mbl. til að rægja Vil-
hjálm Þór við ísl. verkfræðinga í
sambandi við áburðarverk-
smiðjumálið, að Vísir hefir
talið sig tilneyddan að svara ó-
hróðri þessa samflokksblaðs
síns. í forustugrein Vísis 24. þ.
m. er réttilega bent á það, að
forráðamenn Sjálfstæðisflokks-
ins hafi gengið öðrum lengra í
jví að fela erlendum sérfræð-
ingum ýms verk, sem voru ein-
faldari í framkvæmd en áburð-
arverksmiðjan.
Vísir segir:
„í þessu sambandi má e. t. v.
bera saman afstöðu Mbl. til
annarar stærstu verklegra
framkvæmda, sem ekki þóttu
neitt athugaverðar á sínum
tíma, enda þótt erlendir sér-
fræðingar hafi þar verið til-
kvaddir. Má þar nefna bygg-
ingu Sogsstöðvarinnar eða
Hitaveituna.
Ekki er heldur vitað, að Mbl.
hafi gagnrýnt það, þótt erlend-
um félögum hafi hvað eftir ann-
að verið falið að framkvæma
verk hér á landi, sem innlendir
verkfræðingar og verktakar voru
ekki síður vel færir um að leysa
af hendi, hefðu þeir átt þess
kost. Má þar nefna verk eins og
byggingu rafstöðvarinnar á
Siglufirði, stækkun Akureyrar-
stöðvarinnar við Laxá, byggingu
Tjarnarbrúarinnar, byggingu
neðanjarðarhúsa Landsímans
o. fl.“
Loks segir Vísir:
„Er ástæðulaust að gera þetta
nauðsynjamál að smáborgara-
legu aðfinnsluefni, en reyna
heldur að ná markinu með réttu
og sanngjörnu mati á því, sem
virðist gert með hag allra
landsmanna fyrir augum.“
Vonandi lætur Mbl. þessar
hollu ábendingar Vísis sér að
kenningu verða.
MORGUNBLAÐIÐ
LÚPULEGT.
Mogginn hefir varið talsverðu
af dálkum sínum að undan-
förnu til að afsaka frumhlaup
blaðsins á hendur Garðyrkju-
skólanum á Reykjum. Fram-
koma blaðsins í þessu máli er
hin óvirðulegasta. Það ýtir und-
ir ungan pilt, nýkominn út
úr skólanum, til að bera út ó-
hróður og getsakir um stofnun-
ina, sem er nýlega tekin til
starfa og verið er að byggja upp.
Framkoma Morgunblaðsins í
málinu er svo klaufaleg og ill-
girnisleg, að enginn annar en
Valtýr sjálfur getur hafa lagt
þarna hönd að verki.
Afmæli
Kristján Sigurðsson kennari á
Brúsastöðum í Vatnsdal verður
60 ára þann 27. þ. m. Þessa vin-
sæla kennara verður nánar get-
ið hér í blaðinu síðar.
Kosníng í Færeyjum
Nú i vikunni fóru fram kosn-
ingar til lögþingsins í Færeyjr
um. Kosningabaráttan var háð
milli Folkaflokksins, er krefst
skilnaðar við Danmörku, og
Sambandsflokksins og Verka-
mannaflokksins, er fara vilja
hóflegar í sakirnar.
Úrslitin urðu þau, að Folka-
flokkurinn fékk 12 þingsæti,
Sambandsflokkurinn 8 og Verka-
mannaflokkurinn 5. Folkaflokk-
urinn fékk samtals 4001 atkv.,
en hinir tveir samtals 5669 atkv.
Folkaflokkurinn nýtur for-
ustu Johannesar Patursonar,
hins aldna frelsisgarps, sem er
vel þekktur hér á landi. Skiln-
aðarmenn á Færeyjum hafa
aldrei komist eins nálægt því að
fá meirihluta og nú.