Tíminn - 23.11.1945, Blaðsíða 4

4
TfMPTtV, föstndaginn 23. nóv. 1945
89. blað
Svo bar til. ..
Svo bar til á því herans ári
1945, meðan Kveldúlfur og
kommúnistar fóru enn með
völd á íslandi, að bændur hóf-
ust handa um myndun stéttar-
samtaka. Búnaðarsamband
Suðurlands boðaði til fundar að
Laugarvatni í þessu skyni, Bún-
aðarfélag íslands hafði einnig
afskipti af málinu. Undirbún-
ingur þessa fundar var hinn
myndarlegasti. Flest hreppa-
búnaðarfélög kusu fulltrúa á
kjörmannafundi, sem haldnir
voru í hverri einustu sýslu
landsins. Hver sýsla sendi svo
tvo fulltrúa á Laugarvatns-
fundinn, éins og ráð var fyrir
gert. Þar mun engan hafa vant-
að.
Stéttarsambandinu var frá
upphafi ætlað það meginhlut-
verk að vera málsvari bænda við
verðlagningu landbúnaðaraf-
urða. Bændum var það ljóst, að
eins og málum var komið, þar
sem hver stétt hafði fyrir löngu
myndað sín hagsmuna- og bar-
áttusamtök, þá var bændastétt-
inni ekki lengur stætt, án þess
að einnig hún sameinaðist til
átaka.
Fyrir nokkrum árum hafði
verið komið fastri skipan . á
verðlagningu landbúnaðarvara
með löggjöf, er sett hafði verið
að undirlagi bænda og fulltrúa
þeirra.
Síðar hafði fengizt samkomu-
lag milli fulltrúa framleiðenda
og neytenda um verðlagsgrund-
völl, sexmannanefndar-álitið.
Var þar gengið út frá því, að
bændur bæru svipað úr býtum
fyrir sína vinnu og verkamenn
bæjanna fyrir sína. Þetta sam-
komulag hlaut eins konar fyrir-
framlöggildingu stjórnarvald-
anna. Fljótlega vildi þó bera á
því, að sú löggilding reyndist
miður haldgóð í framkvæmd.
Bændur vildu nú leitast við
að tryggja raunverulega fram-
kvæmd samkomulagsins á þann
hátt að taka forystu verðlags-
málanna ótvírætt í sínar hend-
ur með stofnun víðtækra og
öflugra stéttarsamtaka.
En um þessar mundir réðu
þeir enn ríkjum á íslandi, kom-
múnistar og Kveldúlfur. Og á
sama tíma og bændur undir-
bjuggu með myndarskap sam-
tök sín, og kusu sér á lýðræðis-
legan hátt forustumenn um
svo nokkra valda bændur i
#verðlagsmálin, undirbjó ríkis-
stjórnin sína nýsköpun í félags-
málum landbúnaðarins. Og sjá!
Það komu út bráðabirgðalög.
Samkv. þeim skipaði stjórnin
„búnaðarráð", ráðið skipaði
verðlagsnefnd. — Og fyrirsagnir
ísafoldar náðu um þvera síðu:
Verðlagnling landbúnaðarvara
fengln bændum sjálfum í hend-
ur!
íslenzkir bændur kjósa að
jafnaði fremur að sinna störf-
um sínum heima en að standa
í hernaði út á við. Þessi tíð-
indi ollu þó nokkuru róti og
vöktu upp ýmsar spurningar:
Hvað myndi verkalýðsstéttin
segja um stjórnskipað kaup-
gjaldsráð? Hvernig hefðu ís-
lendingar sætt sig við þá skip-
an Alþingis, að stjórnin — í
Kaupmannahöfn og síðar í
Reykjavík — hefði valið þing-
mennina? Er ekki verið að þver-
brjóta þær venjur, er skapazt
hafa, og þær hugmyndir, er
menn hafa gert sér um félaga-
og athafnafrelsi? Getur það ekki
jafnvel verið álitamál, hvort
hugsjón frelsis og lýðræðis hef-
ir nokkru sinni verið reist háðu-
legri níðstöng í landi þessu?
Hver einstakur svarar fyrir
sig. En hið sameiginlega svar
bændanna liggur þegar fyrir, og
það svo greinilega, að ekki verð-
ur um villst. Sá, sem þetta ritar,
hefir nú 1 haust setið þrjá
bændafundi, í sveit, sýslu, og svo
landfundinn að Laugarvatni. Á
þessum fundum varði ein rödd
gerræði ríkisstjórnarinnar eins
og það lá fyrir, annars almenn
fordæming. Jafnvel Laugar-
vatnsfundurinn undir forsæti
Péturs Ottesens mótmælti ein-
róma.
Alþingi er nú komið saman
fyrir nokkru. Bráðabirgðalögin
hafa verið lögð fram til stað-
festingar, þrátt fyrir almenn
mótmæli bændastéttarinnar.
Hvað gerir svo Alþingi? Hvað
gerir Sjálfstæðisflokkurinn eftir
að vilji bænda er kunnur? Það
kemur 1 ljós á sínum tíma, og
verður næsta lærdómsríkt.
Setning bráðabirgðalaganna
og skipun búnaðarráðs, á sama
tíma og unnið var að stofnun
stéttarsamtakanna, var sann-
kallað hhefahögg í andlit bænd-
anna. Með verðlagi því, sem sett
hefir verið, þar sem farið er
langt niður fyrir sexmanna-
nefndar-verðið, var annað högg
greitt. Hvort Alþingi lætur okk-
ur í té hið þriðja höggið, með
staðfestingu bráðabirgðalag-
anna, skal ósagt látið.
En það má okkur vera ljóst,
íslenzkum bændum, eftir þá
sögulegu viðburði, er nú hafa
átt sér stað, að sjaldan höfum
við átt meira undir því en nú,
að okkur auðnist að standa hlið
við hlið og sameinast til marg-
háttaðra átaka. Og gott er þess
að minnast, þegar staðið er
andspænis hvers konar réttar-
skerðingu bænda, sem fylgt er
eftir með viðeigandi blaðaskrif-
um á kiljönsku, að nú fara
kosningar í hönd.
Vilhjálmur Hjálmarsson.
Verðlaunasamkeppni
DVALAR
f síðasta hefti Dvalar er skýrt
frá því, að Dvöl muni efna til
verðlaunakeppni um ferðasögu.
Verðlaunaupphæðin er kr. 500.00,
og verða ekki veitt nema ein
verðlaun. Þyki hins vegar engin
ferðasagan makleg þeirra verð-
launa, verða veitt ein 2. verð-
laun að upphæð kr. 300.00. Enn-
fremur áskilur ritið sér rétt til
að skipta vefðlaunaúpphæðinni
milli tveggja, ef svo ber undir.
— Ætlazt er til, að ferðasagan
sé ekki undir 6 bls. í Dvöl og
ekki yfir 10 bls. Æskilegt er að
henni fylgi myndir. Handritin
skulu send Dvöl í póstíiólf 161,
Reykjavík, fyrir 15. des. n. k.
Skulu þau skrifuð með greini-
legri rithönd og merkt dulnefni.
Nafn höfundar fylgi í lokuðu
umslagi merktu dulnefni höf-
undar. DVÖL áskilur sér birt-
ingarrétt á þeim ferðasögum,
er ritið óskar eftir að flytja, auk
verðlaunagreinarinnar, og greið-
ir kr. 120.00 í ritlaun fyrir
hverja.
Að aflokinni þessari verð-
launasamkeppni hefst ný sam-
keppni með sama sniði og síðan
koll af kolli. Meðal þeirra verk-
efna, sem efnt verður til verð-
launasamkeppni um á næstunni,
má nefna þessi: Endurminning
úr síldinni, göngur, bjargsig,
kvöldvaka, fiskiróður, kaupstað-
arferð, mannlýsing, svaðilför. —
Væntir DyÖL góðrar þátttöku.
Þurrkaður og pressaður
SALTFISKUR
Ódýr og góður, í stærri og
minni kaupum.
Hafliði Baldvinsson
Sími 1458. — Hverfisg. 123. . .
Tímarit Máls og menníngar
er nýkomið út.
Heftið er einfiiingu helgttð sjjálfstœðismáli tslendinga:
Jóhannes úr Kötlum: Eiður vor.
Einar Ólafur Sveinsson: Sjálfstæðismálið.
Halldór Kiljan Laxness: Gegn afsali landsréttinda og eyðingu
þjóðarinnar.
. Aðalbjörg Sigurðardóttir: Sigríður í Brattholti.
Lárus Sigurbjörnsson: Grímsey.
Bolli Thoroddsen: Erum við íslendingar?
Björn Sigfússon: Á að meta sjálfstæði íslands til peninga?
Theodóra Thoroddsen: Ekki með voru samþykki.
Jónas Haralz: Styrkþegar eða sjálfstæð þjóð?
Ólafur Jóh. Sigurðsson: íslenzk æska heimtar skilyrðislaust afsvar.
Emil Björnsson: Efndanna verður krafizt.
Einar Olgeirsson: Úr ræðu 18. júní 19-4.
Katrín Thoroddsen: Eyðing íslandsbyggðar.
Þórbergur Þórðarson: Á tólftu stundu.
Tímarit Máls og menningar fæst í öllum bókaverzlunum.
Verð þessa heftis er 6 krónur.
Næsta hefti tímaritsins er fullbúið til prentunar.
MÁL OG MENNING
Laugavegi 19. — Sími 5055.
Þjófnaðir og svik
Þann 30. október s. 1. hvað saka-
dómari upp dóm yfir þremur piltum
fyrir að stela 1000 krónum. Fékk annar
3 mánaða fangelsi, skilorðsbundið í
tvö ár og sviptur kosningarrétti og
kjörgengi og auk þess sviptur rétti til
þess að öðlast ökuskirteini í 3 mán-
uði. Hinn var dæmdur í þriggja mán-
aða fangelsi og sviptur kosningarrétti
og kjörgengi. Sama dag var maður
nokkur dæmdur í 30 daga fangelsi
fyrir ávísanasvik. Var það skilorðs-
bundið í tvö ár. Hann var ennfremur
sviptur kosningarétti og kjörgengi. -
Áskriftargjald Tímans
utan Rvlkur og Hafnarfjarðar
er kr. 30.00 árgangurlnn.
Allir, sem fylgjast vilja með
almennum málum, verða að lesa
TÍMANN.
Ávarp um kapellu
að Hallormsstað
Það var vökudraumur frú Sigrúnar sál. Blöndal síðustu æviár-
in, að reisa kapellu til minningar um mann sinn látinn. Hafði
hún þegar lagt fé nokkurt í sjóð, er hún nefndi Kapellusjóð,
þegar hún svo óvænt féll frá. Einstök tillög • annarra manna
höfðu sjóðnum borizt. Nú hafa ýmsir látið í ljós þá ósk, að ljá
hugsjón Sigrúnar stuðning með því móti að leggja fram fé til
byggingar og viðhalds kapellu, er reist yrði til minningar um þau
hjónin bæði, hana og mann hennar Benedikt Blöndal, sem fyrir
sex árum — einnig á sviplegan hátt — varð mönnum harmdauði.
Minnisvarði af þessu tagi útheimtir vitanlega fjárframlög fram
yfir það, sem líklegt er að berast muni án samtaka þeirra manna,
sem hér vilja leggja hönd að verki. Hefir því skólaráð Hallorms-
staðarskóla, Samband austfirzkra kvenna og nokkrir aðrir vinir
þeirra hjóna ákveðið að hefja forgöngu um fjársöfnun í þessu
að góðu kunnur af skáldsögunni
„Eiginkona“ („Kona manns“) er
birtist í blaðinu sem framhalds-
saga nýlega. Moberg er fyrst og
fremst skáld sænskra sveita og
velur sér yfirleitt verkefni úr
lífi sveitafólksins. Af öðrum
bókum hans má nefna „Rask-
ens“, sem fjallar um líf og kjör
fjölskyldu einnar í Smálöndum,
og styðst höfundurinn þar við
minningar frá æskudögum. Þá
hefir Moberg skrifað mikið
skáldverk, eins konar sjálfsævi-
sögu, sem lýsir sérstaklega erf-
iðleikum ungs manns, sem kem-
ur til stórborgar úr sveit. Sein-
asta bók Mobergs heitir „Her-
maður með brotna byssu.“
Af öðrum höfundum má nefna
Ivar Lo-Johansson, sem skrif-
að hefir flestar bækur sínar um
„statarana", en þeir voru nokk-
urs konar húsmannastétt á stór-
búum. Með þessum bókum sín-
um hefir Ivar átt mikinn þátt
í að „statara“-fyrirkomulagið
hefir nýlega verið afnumið með
lögum.
Þá hefir hinn ágæti rithöf-
undur Eyvind Johnson fyrir
nokkru lokið við mikla skáldsögu
í þremur bindum um mann, sem
hann kallar Krilon, og vini hans.
En þó að bókin fjalli um einka-
líf þessara venjulegu sænsku
borgara, gleði þeirra og sorgir,
er öllum auðséð, að sagan á í
raun og veru að tákna gang
stríðsatburðanna. Eyvind hefir
einnig ofið inn í frásögnina
fréttum, sem teknar eru orðrétt
upp úr útvarpi og blöðum, og
þessi aðferð hans verður enn til
þess að setja svip samtímans á
söguna. Þó er þessi bók auðvitað
annað og meira en saga styrj-
áldarinnar. Eyvind Johnson er
of mikill listamaður til þess að
láta sér nægja að setja fram
tóma persónugervinga. Alls
staðar mæta manni ágætar lýs-
ingar á mönnum og atburðum
hversdagslífsins, og Eyvind er
ekkert að flýta sér, þegar hann
segir frá. Til dæmis notar hann
heila blaðsíðu til þess áð lýsa
háttum og tilfinningum manns
eins, þegar hann fær sér í nefið.
Þessi lýsing veitir jafnvel þeim
lesendum, er aldrei hafa snert
neítóbak, ánægjulega stund
undir áhrifum þess. Bókin um
Krilon er þrungin andúð höfund
arins á kenningum og athöfnum
nazista, en einnig bjartsýni
hans og trú hans á vit og kær-
leika mannanna. Þessi einkenni-
lega skáldsaga er tvímælalaust
sú sterkasta, sem hefir birzt í
Svíþjóð á styrjaldarárunum.
Af nýrri bókum, sem hlotið
hafa miklar vinsældir almenn-
ings, má nefna skáldsöguna
„Röde Orm“ eftir Frans G.
Bengtsson. Hún fjallar um vík-
inga á' Skáni og er eins konar
stæling á íslendingasögunum,
þó meira beri á kímni hjá Frans
G. Bengtsson. Annars vil ég í
þessu sambandi geta þess, að
íslendingasögurnar hafa alltaf
verið í miklu uppáhaldi í sænsk-
um skólum, og undanfarin ár
hafa þær verið að koma út í
nýjum útgáfum í Svíþjóð. Aftur
á móti þyrftu Svíar að fá meiri
kynni af nútímabókmenntum
íslendinga. Aðeins lítils háttar
hefir verið þýtt af þeim á
sænsku.
Það er vitanlega ekki hœgt að
rœða ýtarlega um jafn víðtækt
efni og sœnskar bókmenntir í
stuttu blaðaviðtali.' En svo við
snúum okkur að öðru efni —
hvernig lizt þér á ísland og ís-
lendinga?
—Mér lízt vel á land og þjóð.
Ég fór í sumar sem leið austur
í Skaftafellssýslur með þeim
Einari Ól. Sveinssyni prófessor
og Ólafi Briem magister. Við
fengum ljómandi fagurt veður
á flugferðinni austur í Horna-
fjörð. Þegar við fórum fram hjá
Öræfajökli, sneri Einar sér að
mér og spurði, hvort þetta væri
ekki fallegt land. Ég tók það
ekki nærri mér að gefa honum
jákvætt svar og skildi vel stolt
hans. Við héldum alla leið aust-
ur í Lón og komum að Hvalnesi,
hittum Einar bónda og skoðuð-
um hina fallegu gabbrósteina
hans.
Mér þótti einkum gaman að
koma í þennan hluta landsins,
vegna þess að þar eru samgöng-
urnar enn í dag dálítið svipað-
ar því, sem þær hafa verið í
þúsund ár. Að vísu voru „jepp-
arnir“ ekki komnir í Skaftafells-
sýslu á landnámsöld. En ég í-
mynda mér, að fyrstu íslend-
ingarnir hafi riðið árnar á mjög
svipaðan hátt og menn gera þar
austur frá enn í dag. Mér fannst
ég aldrei hafa séð ísland í svo
fagurri og upprunalegri mynd
sem í þessari sýslu.
Yfirleitt þykir mér einkenn-
andi fyrir íslenzkar sveitir, að
fólkið fylgist vel með tímanum,
en heldur samt við hinni gömlu
menningu. Það er ekki sjald-
gæft að finna á meðal íslenzkra
bænda verulega fróða. menn, að
ég ekki tali um skáld. Og þegar
ég var þarna austur frá, skildi
ég betur en áður, að það, að
almenningur getur enn lesið
mál íslendingasagnanna og hef-
ir sögustaðina daglega fyrir
augum, hlýtur að skápa alveg
sérstakan áhuga fyrir gullald-
arbókmenntum þjóðarinnar.
Hvað viltu segja mér um þá
tillögu þína, að Sviar afhendi
okkur íslenzk handrit, sem nú
eru í sœnzkum söfnum?
— Ég hefi lítils háttar vakið
máls á þessu, en sem stendur
veit ég lítið um undirtektirnar
í Svíþjóð. Mér finnst, að Háskóli
íslands hafi öll skilyrði til þess
að verða miðstöð rannsókna á
norrænum fræðum og eigi að
verða það. ísland er hið rétta
og eðlilega umhverfi slíkra
rannsókna, og hér eiga íslenzk
handrit heima. Þessi gömlu
skjöl eru í raun og veru arfur
allrar þjóðarinnar, arfur íslend-
inga.
í Sviþjóð er töluvert til af
íslenzkum handritum, m. a. af
Grettissögu. Aðallega eru þau í
háskólabókasafninu í Uppsala.
Svíar lögðu mikla stund á að
afla sér íslenzkra handrita á
17. öld, einkum vegna þess, að
beir héldu þá, að þau hefðu að
geyma mikinn fróðleik um sögu
Svíþjóðar. Þeir létu þó ekki sitja
við söfnunina eina, heldur gáfú
handritin einnig út. Fyrsta vís-
indalega útgáfan af íslenzku
handriti kom út I Svíþjóð árið
1664, en það, var Hrólfs saga
Gautrekssonar. Um skeið var
íslenzkur stúdent, Jón Rugman,
ráðinn hjá sænksum yfirvöldum
til að sækja handrit til íslands,
og hann vann líka við útgáfu
beirra í Uppsala.
f greininni, sem ég skrifaði
■íýlega í sænskt blað um þetta
°fni, eru færð rök fyrir því, að
æskilegt sé, að íslendingar fái
bað aftur. sem þarf til að gera
Háskóla íslands sem bezt bú-
inn undir það að rækja hlutverk
sitt á sviði norrænna fræða.
En sem sagt: Enn sem komið
er veit ég lítið, hvaða undir-
tektir þessar tillögur hafa feng-
ið. G. Þ.
tilefni, 1 von um að öllum þeim mörgu, sem kynntust þeim
Blöndals-hjónum — persónuleik þeirra og starfi — myndi vera
Ijúft að leggja sinn skerf til að heiðra minningu þeirra. Leyfa
undirritaðir sér að mælast til að þeir, er þetta ávarp sjá og styðja
vilja að framkvæmd hugmyndarinnar, leggi sinn skerf í sjóðinn
til þess, að kapellan litla í skóginum mætti rísa af grunni, hið
íyrsta að unnt er. *
Alla þá, er ávarp þetta hafa með höndum, ber að skoða sem
umboðsmenn fjársöfnunarinnar, og gerast fjárskil til forstöðu-
konu Húsmæðraskólans á Hallormsstað, ungfrú Þórnýjar Frið-
riksdóttur, er veitir fénu móttöku fyrir hönd skólaráðsins, sem
mun geyma féð og stuðla að framkvæmdum.
Skriðuklaustri, 19. ágúst 1945.
Gunnar Gunnarsson.
Björn Hallsson,
Rangá.
Marinó Kristinsson,
Valþjófsstað.
Sigríður Jónsdóttir,
Egilsstöðiun.
Guðrún Pálsdóttir,
Hallormsstað.
Sveinn Jónsson,
Egilsstöðum.
Páll Hermannsson,
alþm.
Þorsteinn Jónsson,
Reyðarfirði.
Margrét Friðriksdóttir,
Seyðisfirði.
Þórný Friðriksdóttir,
Hallormsstað.
Þórarinn Þórarinsson,
Eiðum.
Hallgrímur Þórarinsson,
Ketilsstöðum.
í hreppunum öllum og kaup-
stöðunum á Austurlandi, sem og
i nokkrum byggðarlögum öðrum
á landinu, hafa einn eða fleiri
áhugamenn um kapellubygg-
ingu á Hallormsstað, samkvæmt
bví, sem lýst er 1 ofanrituðu á-
varpi,með höndum áskriftarlista
fyrir þá að rita á nöfgn sín og
tillög, sem gerast vilja stuðn-
ingsmenn málsins. Munu þeir
gefa sig fram við menn, hver í
sínu nágrenni. Svo geta menn
og snúið sér til einhvers af
beim, er undirritað hafa ávarp-
ið.
í Reykjavík geta þeir, sem
óska að vera stuðningsmenn
kapellubyggingarinnar, snúið
sér til einhvers af eftirtöldum:
Skrifstofu biskups, Eysteins
Jónssonar, alþm., Ásvallagötu
67, Guðnýjar Vilhjálmsdóttur,
Lokastíg 7, Halldóru Sigfús-
dóttur, Hamri við Laugaveg,
Ingibjargar Stefánsdóttur, Suð-
urgötu 24, Jóns Sigurðssonar,
skólastjóra, Laufásvegi 35,
Kristínar Gissurardóttur, Sjafn-
argötu 2, Sigurðar Helgasonar,
kennara, Vífilsgötu 2, Unnar
Bjarklind, Mímisvegi 4.