Tíminn - 08.03.1946, Side 2

2
TtMINN, föstudagggm 8. marz 1946
41. blað
Föstutlayur 8. tnarz
Hví er ekki lands-
verzlun í Bretlandi?
Það er ekki ótítt að Alþýðu-
flokk.smenn og kommúnistar
reyni að verja óstjórnina og
spillinguna, er skapazt hefir
undir verndarvæng þeirra í
verzluninni, með þeim röksemd-
um, að ekki sé hægt að ráða bót
á þessu, nema með landsverzlun.
Landsverzlunin muni verða bót
allra meina á þessu sviði.
Vegna þessa þráláta áróðurs
um ágæti landsverzlunarinnar
ætti ekki að vera úr vegi að
vekja athygli á því, að í einu
nágrannalandi okkar, Bret-
landi, vann sósíalistískur flokk-
ur, Verkamannaflokkurinn, yf-
irgnæfandi þingmeirihluta í
kosningunum á síðastl. sumri.
Þess hefði mátt vænta, að hann
léti það verða eitt fyrsta verk-
efni sitt að koma á landsverzl-
un, ef hann áliti það jafnmikið
sáluhjálparatriði og sósíalistísku
flokkarnir hér. En það ber ekki
neitt á framkvæmdum hjá hon-
um í þá átt, hvorki nú eða í ná-
inni framtíð. Hann ætlar hins
vegar að framkvæma þjóðnýt-
ingu á ýmsum öðrum sviðum,
t. d. í raforkumálunum, sem
sósíalistisku flokkarnir hér vilja
helzt ekki heyra nefnda. En
landsverzlun irhnnist hann ekki
á einu orði, þótt á ýmsan hátt
væri auðveldara nú en síðar að
koma henni á í Bretlandi vegna
ráðstafana, sem gerðar voru á
stríðsárunum. í stað þess að
notfæra sér þær til að koma á
landsverzlun hefir stjórn flokks-
ins í hyggju að afnema margar
þeirra við fyrsta tækifæri.
Hvað veldur þessari afstöðu
hins sósíalistiska verkamanna-
flokks í Bretlandi?
í stuttu máli það, að flokkur-
inn trúir á úrræði samvinnu-
félagsskaparins í verzlunarmál-
unum. Milli hans og flokks
samvinnumanna þar í landi
hefir alltaf verið náið samstarf
og bandalag í undanförnum
þingkosningum. í kosningunum
i sumar var það eitt af stefnu-
málum íhaldsflokksins að
þrengja kost kaupfélaganna
með ósanngjörnum skattaálög-
um. Verkamannaflokkurinn tók
ekki aðeins ákveðna afstöðu
gegn þessum fyrirætlunum,
heldur hélt því óspart fram, að
samvinnufélagsskapurinn væri
bezta leiðin til að tryggja al-
menningi góða verzlun og þvi
vildi flokkurinn hlynna að ho. ■
um á allan hátt.
Reynsla verkamanna í Bret
landi og víðast annars staðar í
veröldinni hefir líka vissulega
sannað þeim, að samvinnufé-
lagsskapurinn er þeim ein bezta
lyftistöngin og hagkvæmasta
verzlunarskipulagið. Án kaup-
félaga hefði barátta verkalýðs-
félaganna yfirleitt orðið verka-
mönnum einskis virði. Danski
verkalýðsleiðtoginn Borgbjerg
lýsti þessu réttilega, þegar hann
sagði, að það væri sama vitleys-
an að hækka kaupið og láta
sand í tóma tunnu, ef verka-
menn hefðu ekki kaupfélög til
að afstýra því, að brask- og ok-
urstarfsemi gerði hækkunina að
engu. Margra áratuga reynsla
hefir kennt brezka verkalýðnum
að meta þessi sannindi.
Vitanlega er það eitt framtíð-
armark brezka Verkamanna-
flokksins að koma á landsverzl-
un þar í landi. En flest bendir
til, að hann vilji láta það ger-
i Magnússon, Eyhildarholti:
Horft um öxl
Fyrsti hluti.
i.
Vant er að vita, hver verða
munu hér á landi, er stund-
ir líða, eftirmæli ársins
sem leið. Ef til vill verður það
einhverntíma nefnt „nýsköpun-
aráriff mikla“. Virðist sumt
benda til, að svo megi verða.
Að vísu er sjálft orðið nýsköp-
un, sVo fagurt sem það er, eitt-
hvað eldra. En það er þó fyrst á
því herrans ári 1945, að þetta
máttuga orð tekur heima í hvers
manns munni. Allt til þess tíma
höfðum við orðið að una við
„nýsköpun“ þá hina gömlu, sem
lýst er í upphafsorðum biblíu-
sagnanna, er við eitt sinn lærð-
um í æsku. Raunar vantar svo
sem ekki, að við íslendingar,
sem og aðrir, höfum verið að
myndast við að betrumbæta og
„nýskapa“ hið gamla sköpunar-
verk drottins allsherjar. En allt
hefir það verið föndur eitt —
fram til ársins 1945, enda borið
rislægra nafn.
II.
Nýsköpunin hófst með mynd-
un nýrrar ríkisstjórnar, er Sfett-
ist á laggir skömmu fyrir árs-
byrjun 1945. Sá atburður var, út
af fyrir sig, merkileg „nýsköp-
un“. Þá var snúið í villu hinum
eldfornu spádómsorðum: „Bræð-
ur munu berjask", o. s. frv. Nú
bundust hatrammir fjandmenn
í fóstbræðralag — og gengu í
eina sæng saman. Allar væring-
ar skyldu niður falla. Töluð orð
tekin aftur — eða gleymd. Hin
þríeina forsjón friðheilög fyrir
ast með þeim hætti, að sam-
vinnufélagsskapurinn eflist svo,
að hann verði eins konar lands-
verzlun. Landsverzlun, sem
byggist þannig á langri og far-
sælli þróun sem undirstöðu,
myndi geta orðið vel starfhæft
og öruggt fyrirtæki. Þannig
létu líka brautryðjendur ís-
lenzku samvinnuhreyfingarinn-
ar sig dreyma um, að lands-
verzlun kæmist á hér á landi.
En landsverzlun, sem lögboðin
væri í skyndingu og nyti ó-
reyndrar og misjafnrar stjórn-
ar, hefði flest skilyrði til að
misheppnast.
Þótt benda megi á ýmsa góða
kosti landsverzlunar, er ekki
hægt að benda á neinn, sem ó-
hlekkjuð samvinnuverzlun hefir
ekki. En samvinnuverzlun hefir
jafnframt þá yfirburði, að hún
er í traustari tengslum við fólk-
ið og hún útilokar ekki sam-
keppni. Úr verzlunarólagi því,
sem nú er, er áreiðanlega eng-
in leið betri en að gefa verzl-
unina eins frjálsa og kostur er,
svo að samvinnuverzkmin geti
notið sín til fulls, en að því
leyti, sem verzlunin getur ekki
verið frjáls, að tryggja sam-
vinnuverzluninni rétta hlut-
deild í innflutningnum. Þetta
hefir ekki verið gert síðustu ár-
in og samvinnuverzlunin því
ekki notið sín til fulls, enda
hefir mest ólagið skapazt á
þeim tíma. Sósíalistisku flokk-
arnir bera ábyrgð með heildsöl-
unum á verzlunarskipulagi síð-
ustu ára og eiga því sinn fulla
þátt í verzlunarólaginu. Það
rétta, sem þeir gætu gert, væri
að hjálpa til að bæta >úr þessum
mistökum sínum og láta for-
dæmi enskra jafnaðarmanna
verða sér meira til vísbendingar
en skýjaborgir um landsverzlun.
væntanlegum árásum vondra-
manna.
Og í rauninni var þetta ein-
staklega auðveld „nýsköpun“.
Galdurinn var ekki annar en
sá, að skipta um skoðun — og
sannfæringu. Og það var svo
sem ekki lengi gert.
Stjórnarforsetinn gekk á und-
an, eins og vera bar. Hann lék
á „plötu“, sem frægt er orðið.
Fyrir ekki ýkja löngu hafði
hann lýst bölvun dýrtíðarinnar
— sem þá hét svo í hans munni
— með sterkari róm og stærri
orðum en nokkur annar ís-
lenzkra manna. Hann lét svo
ummælt í febrúarmánuði 1943,
að „öll verðbólga og dýrtíð sé
eítthvert hið ægilegasta þjóðar-
böl, er yfir íslendinga hefir
verið fært“. Hann jafnar dýrtíð-
inni til „Svarta dauða eða Stóru
bólu eða, svo mildara sé að
kveðið, hallæris og hungurs”.
Hann bannsöng verðbólguna,
formaður Sjálfstæðisflokksins,
hátt og í hljóði, mánuð eftir
mánuð. Hann benti á afleiðing-
ar hennar: eymd og volæði, —
vegna óumflýjanlegs verðfalls á
íslenzkri framleiðslu á erlendum
markaði. Hann tjáði sig — og
Sjálfstæðisflokkinn allan — til
þess búinn æ og ævinlega, að
vinna af öllu afli gegn þessari
miklu meinvætt, verðbólgunni
— systur Svarta dauða!
Svona var nú sannfæringin
þá. En þetta var líka áður en
tilhugalífið hófst. Nú — þ. e. á
ofanverðu ári 1944 — var þessi
sannfæring úrelt orðin. A. m. k.
þurfti hún gagngerðra breyt-
inga við — og bóta. Og það var
ofur eðlilegt: Verðbólgan varð
ekki minnkuð án lækkunar á
launagreiðslum og kaupgjaldi,
meðal margs annars. Nú var
það vitað, bæði um „komma“ og
„krata“, að þeir mundu verða
slíkum lækkunum andvígir með
öllu — vegna ótta við kjós-
endatap. Hvað var þá annað að
gera, en skipta um sannfæringu,
— grýta þeirri gömlu út í horn,
eins og aflóga flík, og fá sér
aðra, nýja af nálinni?
Það tók skamma hríð.
Bjarni borgarstjóri skýrði frá
þessu á skemmtilegan hátt í
iítvarpsumræðum , í fyrra:
Samningaþóf um fjögurra
flokka stjórn stóð meir en ÖO
daga. Og allt strandaði á end-
anum. Framsókn var svo treg 1
taumi. Hins vegar tók það
Sjálfstæðisflokkinn ekki nema
örfáa daga — 4 eða 5 — að
semja um stjórnarmyndun við
Alþýðuflokkinn og kommúnista.
Hann var svo sannfæringarlip-
ur.
Og sjá! Hið nýja evangelíum
þessarar þríeinu forsjónar hins
unga, íslenzka lýðveldis, var
svo sem ekkert óhræsi:
Verðbólgan hefir orðið okkur
til mikillar blessunar. Hún hefir
fært okkur auð og allsnægtir.
Að ráðast gegn verðbólgunni
væri ranglæti gagnvart landsins
börnum. Og þess utan þarfleysa
ein. Við getum séð atvinnuveg-
um þjóðarinnar borgið með öðr-
um hætti og hyggilegri. Við
hefjum nýsköpun — stórfellda
nýsköpun á öllum sviðum. Öll
eru tæki okkar úrelt og af sér
gengin. Við kaupum ný tæki, ó-
grynni nýrra framleiðslutækja,
— hinna fullkomnustu, er
mannlegur andi hefir upp
fundið. Og þá skulum við sjá,
hvort okkur verður skotaskuld
úr að skjóta öðrum þjóðum ref
fyrir rass — þrátt fyrir verð-
bólgu hér en verðfall þar!
Og platan snerist ....
III.
En það var svo sem ekki
Sjálfstæðisflokkurinn einn, eða
forsætisráðherrann, er leggja
varö fyrir róða sína gömlu sann-
færingu, — hafi hún þá einhver
verið. Einhver smágöt munu
einnig hafa dottið á hinn pólit-
íska hlífðarfatnað kommúnista
og Alþýðuflokksins. Og þó að
þeir hafi reynt að sletta allavega
litum bótum á þessi göt, til
skjóls og hlífðar, hefir sauma-
skapurinn enzt illa og út úr
viljað rifna.
Mig minnir, að eigi sjaldan
yrði foringjum þessara flokka,
sem kalla sig verkamanna-
flokka, tilrætt um það, hvílíkt
afhroð fátækur almenningur
yrði að gjalda vegna svonefnds
heildsalaokurs. Mig minnir, að
stundum færu þeir mörgum og
óvægum orðum um þann reg-
inmun, sem er á efnum og kjör-
um einstaklinga, og kæmust í
því sambandi að þeirri niður-
stöðu, að meginhlutinn af eign-
um og tekjum þjóðarinnar félli
í hlut aðeins örfárra manna að
tiltölu. Mig minnir, að ósjaldan
hefðu þeir á orði, aö neyta bæri
allrar orku til þess að jafna
lífskjör einstaklinganna. Hækk-
aðir skyldu skattar á miklum
eignum, stórtekjum og stríðs-
gróða, en lækkaðir á litlum
eignum og lágum tekjum. Mig
minnir, að stundum töluðu þeir
um stórfelld skattsvik sem
hverja aðra staðreynd, og mundi
slík spilling eigi lengi líðast, ef
þeir mættu ráða. Mig minnir, að
æ ofan i æ töluðu þeir af heil-
agri vandlæting um óguðlega
féfletting launa- og verka-
(Framhald á 3. síðu).
/t ðíiatianqi
Verkamenn og „nýsköp-
unin“.
í nýkomnu hefti tímaritsins
Vinnan, sem Alþýðusamband
íslands gefur út, lýsir forseti
þess, Hermann Guðmundsson,
kjörum verkamanna eftir fyrsta
stjórnarár „nýsköpunarstjórn-
arinnar“ á þessa leið:
„Fyrir vanmátt og úrræffa-
leysi valdhafanna hefir ó-
samræmiff milli verfflags og
kaupgjalds vaxiff svo laun-
þegunum í óhag vegna falskr-
ar vísitölu og svikins verff-
lagseftirlits, aff kauphækkan-
ir þær, sem verkalýffurinn
náffi 1942 og síffan 1944, eru
aff engu orffnar, og er svo
komiff, aff verkamaöúrinn
getur ekki framfleytt sér og
fjölskyldu sinni á launum
þeim, sem hann fær fyrir
vinnu sína, þó aff hann vinni
hvern einasta virkan dag,
hinn venjulega vinnutíma. ‘
Svona hefir þá „nýsköpunin“
reynzt verkamönnum. En ætla
að lýsingin yrði á þessa leið, ef
heildsalarnir og húsabraskar-
arnir lýstu réttilega sínum kjör-
um undir verndarvæng „ný-
sköpunar“stjórnarinnar?
Tilbúnar hreyfingar.
Fyrir nokkrum áratugum var
mikið talað um smið einn í
Reykjavík, sem væri að finna
upp vél, sem þyrfti ekkert afl
til þess að ganga fyrir annað en
það, sem hún fengi í sjálfri sér
með því að hreyfast. Kemur
mér þetta stundum í hug nú á
síðari árum, þegar verið er að
reyna að búa til „hreyfingar" i
þjóðfélagsmálum, án þess að
aflið sé fyrir hendi, sem slíkum
hreyfingum veldur. Eina slíka
hreyfingu var reynt að búa til
fyrir nokkrum árum, og var
nefnd „vökumannahreyfing."
Átti þegar í byrjun að „vekja“
hana með styrkjum úr ríkis-
sjóði. En áhuginn og verkefnin
voru lítt fyrir hendi, hema ef
helzt var það að vinna bug á
gamalli og góðri félagaheild,
sem til var í landinu þar sem
ýmsir nýtir „vökumenn“ höfðu
einu sinni staðið í fylkingar-
brjósti. En ungmennafélögin
lifðu af aðförina og „hreyfing-
in“ fékk sér brátt sætan blund,
sem hún hefir ekki vaknað af
síðan.
Aðra svipaða hreyfingu virð-
ist hafa verið reynt að búa til
nú á allra síðustu árum og
gengur hún oft undir nafninu
„Selfosshreyfingin". Helzta mál
hennar virðist vera það að reyna
að vinna Framsóknarflokknum
tjón. Eru fremstir í henni
gamlir og góðir Framsóknar-
menn, alveg eins og í vöku-
hreyfingunni voru það gamlir
og góðir ungmennafélagar. Og
enn virðist hreyfiaflið vanta.
Helzta baráttumálið er það, að
bændur hafi haustíð 1944 sýnt
sjálfir í verki, að þeir vildu
leggja fram sinn skerf tíl að
vinna á móti dýrtíðinni, sem
allir sjá, að er þjóðarvoði.
Og nú hefir hinum vísu feðr-
um hreyfingarinnar lánazt að fá
hið fina nafn bóndans B. Thor-
arensen (í Kirkjubæ, þar sem
Otkell bjó), til sóknar og hlífð-
ar í hreyfingunni móti „Tíma-
liðinu“. Og báðar þessar fyrr-
nefndu „hreyfingar" hefir að-
al bændakvislingur landsins
stutt. Er það góðs viti frá sjón-
armiði okkar Framsóknar-
manna, því allar þær hreyfingar,
sem eiga að hreyfast fyrir engu
eða ónothæfu afli, verða líkt og
vélin, sem Reykvíkingurinn ætl-
aði að búa til, en komst aldrei
lengra en í huga hans.
Kári. ,
Þjóðviljinn klórar í bakkann.
Þjóðviljinn er að reyna að
klóra í bakkann í fyrradag og
afsaka dollaraeyðsluna á síðastl.
ári með því, að Framsóknar-
menn hafi haft meirihluta i
(Framhald á 4. síðu).
Hatldór Kristjánsson:
'%®|V
Tveir kennimenn
Halldór Kristjánsson bóndi á Kirkjubóli skrifar hér um tvær
bækur, er út hafa komið í íslenzkri þýðingu, og höfunda þeirra,
kennimennina Kaj Munk og Martin Niemöller. Um nöfn þess-
ara tveggja spámannlegu höfðingja í heimi kirkjunnar er sá
ljómi, er seint mun fyrnast.
Bókageröin Lilja lét frá sér
fara núna fyrir jólin tvö ræðu-
söfn eftir merkilega kennimenn.
Þær bækur eru „Fylg þú mér,“
eftir Martin Niemöller og „Með
orðsins brandi,“ eftir Kaj Munk.
Það hefir sannazt á nazism-
anum, að valt er veraldargengið.
Við munum þá daga, að mörgum
iöndum okkar þótti stáss og
upphefð í því að bera merki
hans, hakakrossinn, á brjóstinu.
Ýmsir þeir íslendingar, sem voru
og eru kokhraustastar sjálf-
stæðiskempur, lutu þá höfði og
krupu á kné frammi fyrir þeim
Ijóma, sem þeir sáu þaðan stafa.
Nú þykist hver sá mestur, sem
gífurlegast getur svívirt hinn
sigraða og fallna. Það mun þó
síðar sjást og verða viðurkennt,
að nazisminn átti sér orsakir og
sumt í ríki hans bar af þeirri
skapgerð, er tignar hinn sterka
meðan vel gengur, en níðir hann
fallinn.
Þegar ofríki og uppgangur
nazismans var sem mestur, var
það kirkjan, sem fastast stóð
gegn honum innan Þýzkalands.
Þá varð Martin Niemöller, prest-
ur í Berlín, foringi kirkjunnar
manna sakir karlmannlegra yf-
irburða. Þessi árekstur var eðli-
legur. Hjá honum varð ekki
komizt. Kristin kirkja og naz-
isminn gátu ekki átt samleið.
Þar hlaut að verða stríð á milli.
Það er augljóst, þegar þess er
gætt, hvað nazisminn var og
hvernig hann var til kominn.
Aldagamalt hernaðarstolt er
rótgróið meðal Þjóðverja. Fyrir
slíka þjóð er það erfitt hlut-
skipti að tapa stríði. Það er ekki
einungis sú raun, sem fylgir því,
að aðrir eiga fyrir griðum að
ráða og taka herfang og ýmis
legar skaðabætur. Hitt er e. t. v.
sárara, að hafa misst það, sem
er í hug þeirra mesta stolt og
prýði í þessum heimi, — hern-
aðarfrægðina. Því fylgir nagandi
vanmáttarkennd. Sjálfsvirðing
þeirra er orðin háð því, að stríðs
gæfan fylgi þeim. Ef hún bregzt
þeim, er gleði þeirra horfin.
Brotinn metnaður bugaðrar
þjóðar fékk næringu sína í naz-
ismanum. Hitler lagði hnefann
á borðið og náði með hörku og
hótunum því, sem góðgjörnum
samningamönnum var neitað
um á undan honum. Jafnframt
var þjóðinni talin trú um það,
að hún hefði aldrei verið sigruð.
Hún hefði verið svikin á vald
óvina sinna. Svo var haldið
áfram og sagt, að þýzka þjóðin
væri ósigrandi.Hún væri hraust-
asta og bezta þjóð í heimi og
ætti að vera yfirþjóö annarra
þjóða. Þarna fékk prússneski
hernaöarhrokinn og drambið
uppreisn.Þetta var boðskapur, er
féll í góðan jarðveg hjá þeim,
sem dáðu og dreymdi um hern-
aðarfrægð, en voru friðlausir af
nagandi minnimáttarkennd
vegna ósigra sinna. Útbreiðsla
nazismans í Þýzkalandi byggðist
á einhverjum stórkostlegustu
sj álf sblekkingum, sem mann-
kynssagan greinir. Þjáningar
þjóðarinnar, líkamlegar og þó
einkum andlegar, voru henni
ofraun. Hún missti vitið og allt
i einu hafði nazisminn náð völd-
um.
Til þess að fullkomna verkið
voru búin til sérstök trúarbrögð
og tengd nazismanum. Stefn-
unni var gefinn dulrænn og trú-
arlegur blær. Foringinn var
gerður að guði og játuð trú á
hann. í honum birtist hinn dul-
ræni og guðdómlegi kraftur, er
kynstofninn. bjó yfir.
Hér skal engum getum að því
leitt, af hvaða sökum þessi trú-
arbrögð komu upp. Ef til vill
hafa þau verið eðlilegur ávöxt-
ur þess þjóðlífs, sem tapað
hefði andlegri heilbrigði. Ef til
vill hafa þau í fyrstu verið gervi-
trú, tilbúin handa andlega
veiklaðri þjóð, til þess að gera
hana sterka og brjála hana til