Tíminn - 11.07.1946, Blaðsíða 2

2
Reykjuvík, flmmtudagLan 11. jáli 1946
122. blað
Kristján Friðriksson:
Tillögur um nýskipan frá 1944
Frá aðalfundi Hringsins:
Bygging barnaspítalans hefst
sennilega á næsta ári
ByggiiigarsjóðHriiiu er iui 1 miljj. 142 |»iis. kr
Fimmtudafiur 11. júlt
Hvert eiga togararnir
að fara?
Það mun hafa vakið nokkra
athygli, að Nýbyggingarráð
hefir frestað að úthluta 10 af
togurunum, sem pantaðir hafa
verið á vegum þess. Nær allir
togararnir, sem Nýbyggingarráð
hefir úthlutað til þessa, hafa
farið til Reykjavíkur og Hafn-
arfjarðar. Þaðan munu nú
liggja fyrir fleiri umsóknir, en
einnig hafa allmörg bæjar- og
sveitarfélög utan þessara staða
sótt um að fá togara. Hvorki
ríkisstjórn né Nýbýggingarráð
munu hafa viljað gera upp á
milli þessara aðila fyrir kosn-
ingarnar og kann það að vera
mannleg afsökun, þótt ekki sé
hún stórmannleg.
Hver, sem lítur hlutdrægnis-
laust og skynsamlega á þessi
mál, hlýtur að viðurkenna, að
bæjar- og sveitafélögin, sem
sótt hafa um nýju togarana,
eigi að hafa meiri forgangsrétt
en stórspekulantar á þeim stöð-
um, sem búnir eru að rá flesta
togarana.
Meðan ekki var búið að ganga
frá stofnlánadeild sjávarút-
vegsins og horfur voru á, að
veruleg áhætta fylgdi togara-
kaupunum, voru stórspekúlant-
arnir yfirleitt tregir til að festa
kaup á togurunum. Þegar ríkið
var hins vegar búið að útvega
og ábyrgjast 75% lán af and-
viröinu, og áhættan var orðin
teljandi lítil, urðu þeir miklu
fúsari til kaupanna. Þeim var
ljóst, að þeir myndu geta hirt
gróðann ef vel gengi, en hins
vegar komið tapinu og áhætt-
unni á ríkið, ef illa áraði. í raun
réttri er þetta ekki annað en
versta tegund af ríkisrekstri,
þar sem stórspekulantar geta
haft allan gróðann, en ríkið
setur uppi með tapið og áhætt-
una.
Þótt það geti haft ýmsar
skuggahliðar, að bæjar- og
sveitafélög eigi togara, er það á-
reiðanlega stórum heilbrigðara
en að þeir séu í höndum gróða-
manna, fyrst megináhættan
hvílir í báðum tilfellum á rík-
inu. Bæjarútgerðin er miklu
meiri trygging fyrir því, að
gróðinn notist í almannaþágu,
ef hann verður einhver. Áhætt-
an verður sízt meiri, því að
ein.'íaeign á togurum er engin
trygging fyrir betri rekstri eins
og Kveldúlfsútgerðin var á sín-
um tíma gott dæmi um.
Þjóðin var vissulega búin að
fá þá reynzlu af einkarekstri
togaranna (bankatöpin o. fl.),
að hún hefði átt að varast að
fara út á þá braut óbreytta
aftur, þegar skipin voru endur-
nýjuð. Framsóknarmenn sáu
hættuna, sem af því stafaði, og
þess vegna hafa flokksþing
þeirra undanfarið varað alvar-
lega við stórrekstri einstakl-
inga. Þegar flokkurinn flutti
tillögu sína á þinginu 1943 um
skipun nefndar, er gerði tillög-
ur um áætlunarframkvæmdir
eftir styrjöldina, var það eitt
meginefni hennar, að gerðar
yrðu tillögur um breytta rekstr-
artilhögun stórútgerðarinnar.
Flokknum var ljóst, að þótt
einkareksturinn ætti vel við í
smáútgerð og landbúnaði, var
hann mjög vafasamur og á-
hættusamur á sviði stórútgerð-
arinnar. En aðrir flokkar skutu
skolleyrum við þessum aðvör-
Niðurlag.
Sérstætt tækifæri.
Við Framsóknarmenn verðum
að sameinast um einhvers kon-
ar félagslega áætlun, sem byggð
sé upp e. t. v. eftir líkum höfuð-
línum og hér hefir verið bent á
— eða þá eftir öðrum betri.
Slík félagsleg áætlun verður að
koma fram sem fyrst og mun
hún gefa flokknum aðstöðu til
að koma málum sínum fram í
félagi við aðra velviljaða menn
í þessu þjóðfélagi. Fjöldi kjós-
enda vill vita, hvað flokkarnir
ætla sér. Menn vita, hvað flokk-
arnir lengst til hægri og lengst
til vinstri vilja. Ekki síst í því
er þeirra styrkur fólginn. En á-
stæðulaust að ætla að ekki
fáist fylgi fyrir flokk, sem ein-
huga veit, hvað hann vill — og
sýnir, að hann vill vel. Ungir
menn til sjávar og sveita munu
hneigjast að þeirri stefnu, sem
felur í sér tækifæri fyrir þá til
sjálfsþjargar og sjálfstæðs lífs
— og það skammt framundan,
— eins og leiða mundi af upp-
byggingu þeirri, sem bent er á
hér. Eru þá litlar líkur til, að
þeir hneigðust að öfgastefnum,
sem ættu hina óvissu uppfyll-
ingu fyrirheita sinna einhvers
staðar langt inni í bláma fjar-
lægðarinnar.
Við Framsóknarmenn verð-
um að gera okkur grein fyrir
því, hvernig við.ætlum að leysa
vandamálin. Við gerum upp-
drátt af þeirri byggingu, sem
við ætlum að reisa. Þá fyrst
geta kjósendur gert sér grein
fyrir því, hverjir við erum. Því
engin von er til þess, að menn
fáist almennt til að fylgja
flokkum í blindni. — Og eftir
að við höfum gert okkar upp-
drátt, verðum við að beita þeim
ráðmn, sem í okkar valdi standa,
til að kynna hann þjóðinni. Sízt
nú megum við liggja á liöi okk-
ar vegna þess hvað hlutverk
okkar sem miðflokks er mikil-
vægt.
Annars vegar gín atvinnulegt
og fjárhagslegt hrun, sem vara
mundi um ófyrirsjáanlega
framtíð.
Hins vegar bíður hið mikla
tækifæri. Þjóð vor hefir aldrei
átt þvílíkt tækifæri, sem hún á
nú. Ef til vill hefir engin þjóð
nokkru sinni átt slíkt tækifæri.
Aldrei hafa áður verið til slíkir
möguleikar í tækni sem nú og
sjaldan mun þjóð hafa átt ann-
an eins auð í fjármunum og ó-
hagnýttum auðlindum og eins
margt af tiltölulega vel menntu
fólki — og islenzka þjóðin á nú
— miðað við tölu íbúa.
Oft hefir mönnum hætt til að
líta svo á, að stjórnarvöld ríkj-
anna geti eða gætu haft vel-
unum og því er nú svo komið,
að flestir hinna nýju togara
verða eign stórspekulanta, sem
fá stórum hærri ríkisábyrgð og
lán en áður eru dæmi til.
Þeir, sem bera höfuðábyrgð á
þessu, eru forkólfar verkalýðs-
flokkanna, því að vitanlega vill
Sjálfstæðisflokkurinn, að stór-
spekulantar eigi togarana með
sem minnstri áhættu fyrir þá
sjálfa. Nú er að sjá, hvort
verkalýðsflokkarnir reyna að
duga betur við þá úthlutun,
sem eftir er, og hvort bæja- og
sveitafélög, sem hafa þörf
nýrra atvinnutækja til að
treysta afkomumöguleika sína í
framtíðinni, verða látin hafa
annan og minni rétt en stór-
spekulantar í höfuðstaðnum.
megun og heill þjóðanna i hendi
sér. Oftast hefir þetta verið
rangt, meðal annars vegna
skorts á fjármagni, tækni og
auðlindum.
En nú eru ástæður þannig fyr-
ir íslenzku þjóðinni, að auðvelt
væri að búa þorra landsmanna
örugga framtíð — aðeins, ef
þeir, sem vilja vel, hafa dug,
samheldni og festu til að skapa
sér aðstöðu til þess.
Nútíma þjóðskipulag er þann-
ig byggt, að ef atvinnuleysi
byrjar, þá eykur það sjálft sig
undra fljótt. Ef ekki veröur í
tæka tíð komið í veg fyrir að
það myndist í nokkrum veru-
legum mæli, og jafnframt sköp-
uð skilyrði fyrir vexti sem
fjölmennastrar miðstéttar, þá
hlýtur að knýjast fram bylt-
ingaþrungið öngþveiti, sem
sennilega mundi svo aftur fæöa
af sér hin sterku tök þess auð-
valds, sem nú er til í þessu landi,
auðvalds, sem mundi beint og
óbeint spenna í heljargreipum
allan þorra landsfólksins.
Öngþveitiö gæti líka auðveld-
lega leitt til erlendrar íhlutun-
ar um innaAilandsmál, svo að
okkar helga sjálfstæði færist
öðru sinni i innanlandsdeilum.
Aftur á móti, ef 'þjóð vorri
tekst að skipa sínum eigin mál-
um með festu og farsæld, mun
hennar innra þjóðlíf fá að njóta
friðhelgi á komandi tímum.“
Hér lýkur útdrætti, sem
hér er tilfærður úr drögum þeim
að áætlun, sem samin var í byrj-
un árs 1944.
Margt hefir breytzt síðan
hún var gerð, og sumar
þær tölur, sem þar eru
lagðar til grundvallar í áætlun-
um, virðast nú óeðlilegar. Er
það þó aðeins vegna hins hrað-
breytilega verðlags, sem verið
hefir á öllum hlutum síðustu
árin. Þar er og notað orðalag-
ið „eftir stríð“, en þar ætti oft
betur við að stæði: „eftir stríðs-
ástand“, því vitanlegt er, að
fullkomið stríðsástand ríkir enn
í heiminum, meðan hungurvof-
an grúfir yfir miljónum manna
í næstu löndum.
Bæklingurinn sýnir ....
Það, sem bæklingurinn sýnir,
er m. a. það, að fyrstu uppá-
stungur og hugmyndir, sem rit-
aðar eru um stórfellda nýsköp-
un í atvinnulífi íslendinga,
koma fram hjá Framsóknar-
mönnum. Hann sýnir og, að í
þeim flokki er svo mikill áhugi
á landsmálum, að hópur ó-
breyttra liðsmanna tekur sig
saman um að vinna að áætlun-
um um skipulagningu atvinnu-
veganna — gersamiega ótil-
kvaddir.
Hann sýnir og að Framsókn-
armenn huggðust að stilla
framkvæmdum í hóf, þannig, að
ekki ræki sig eitt á annars horn
eins og hjá „nýsköpun óstjórn-
arinnar“. Þeir ætluðu ekki að
kaupa fleiri skip en til væri
mannafli á — og ekki örara en
svo, að tilkoma þeirra eyðileggði
ekki rekstur þeirra eldri skipa,
sem fyrir voru og vel rekstrar-
hæf, en svo er um mikinn hluta
íslenzka fiskiflotans, sem til var
áður en „nýsköpun óstjórnar-
innar hóf göngu sína.
Samanburður.
Við ætluðum að byggja upp
fyrirtæki, sem yrðu til hagsbóta
í bráð og lengd þeim, sem við
þau ynnu.
„Nýsköpun óstjórnarinnar"
hefir boðið lán á lán ofan og
narrað þannig tiltölulega fé-
litla menn til að leggja sinn
síðasta eyri í bátakaup. Kaup
svo dýrra báta, að varla getur
nokkur strákalukka orðið svo
stórkostleg, að hún geri þeim
kleift að borga lánin. Aöeins
nokkur óhöpp gera þá gjald-
þrota. Þeir missa fé sitt og störf
sín við útgerðina, en auðkýfing-
ar íhaldsins ætla sér svo að
kaupa tækin fyrir „slikk“, lækka
svo kaupið og þrælka vinnend-
ur atvinnutækjanna.
Við gerðum ráð fyrir að kaupa
fyrst aðeins 10 togara og 20—
30 vélbáta, handa sjómönnun-
um sjálfum, sem sennilega
mundi - hafa reynst hæfilegt
fyrst um sinn — auk þess sem
útgerðarmennirnir hefðu auð-
vitað keypt eitthvað sjálfir.
„Nýsköpun óstjórnarinnar11*
kaupir 30. togara, alla í senn, og
óhemju fjölda af vélskipum, en
tilkoma alls þessa skipastóls
mun þýða, að ógerlegt verður
að fá mannafla ^ þau öll, sem
aftur leiðir til gengdarlauss
uppboðs vinnuaflsins — sem
aftur þýðir enn aukna verð-
þenslu, og vafalaust nokkru
síðar hið geygvænlegasta geng-
ishrun, sem sögur fara af hér á
landi. (íhaldinu ferst því sízt
að steyta sig, þó fram komi
rödd um nauðsyn lítillar geng-
isstýfingar — í sambandi við
aðrar aðgerðir til verðhækkunar
peninga).
Við gerum áætlun um upp-
byggingu landbúnaðarfyrir
tækja, sem samsvara mundi
því, að 500 úrvals þjóðjarðir
bættust við þær sem fyrir eru,
til nytja fyrir bændur lands-
ins.
Niðurlag.
djúp. — Er langt frá því að
hægt sé að telja Dani á þeim
tímum verndara bókmennta-
legra verðmæta þar í landi. —
Þannig brenndi Christoffer
Huitfeldt, bréfa-, bóka- og
handritasafn erkibiskupsstóls-
ins í Niðarósi árið 1536. En
langt fram á 17. öld var gang-
ur málanna þar sá, að hvar
sem hinir dönsku embættis-
menn fengu fregnir um hand-
ritapjötlu (úr skinni) höfðu
þeir allar klær í frammi til að
eignast það. Ekki þó til að
vernda það frá glötun, heldur
til að nota það við bókband, á
embættis „protokallo" sína. —
En hinu, sem meira þótti til
koma, var vægðarlaust sópað til
Danmerkur. — Lítur út fyrir,
að „yfirþjóðinni" hafi ekki ver-
ið mikið um það gefið, að und-
irþjóðirnar ættu þess kost að
drekka í sig sjálfstæðisþrótt úr
sögulindum sínum.
Jón Guðmundsson „lærði“ (f.
1574), skýrir frá því, að árið
1623 eða 24 hafi stórfelld bóka-
brenna verið framkvæmd hér á
landi: — „En áður en Helga-
fellsbækur voru brenndar, á-
samt því öðru gömlu kirkjurusli
á tveimur stórum eður þremur
eldum,-------þá mátti, einkum
hver latínu skildi, mann þar
Aðalfundur ,,Hringsin3“ var
haldinn í síðastliðnum mánuði.
Á fundinum voru lagðir fram
reikningar félagsins frá árinu
1945.
Eins og bæjarbúum mun
kunnugt, vinnur félagið nú að
söfnun fjár í Barnaspítalabygg-
ingu, og heíir safnazt mikið fé,
einkanlega tvö síðustu árin. —
Það, sem inn hefir komið á sið-
astliðnu ári, skiptist þannig:
Gjafir ............... 56.398,72
Áheit ................. 5.160,00
Minningargjafir .... 134.000,00
Peningar fyrir minn-
ingarspjöld ....... 33.834,07
Peningar .afh. fjáröfl-
unarnefnd ........ 174.483,13
Skemmtanir ........... 39.198,46
Samtals kr. 443.074,38
í sjóðnum var fyrir krónur
692.443,64, og er því sjóður spít-
alans nú orðinn, ásamt vöxt-
um, ein milljón eitt hundrað
fjörutíu. og þrjú þúsund fimm
hundruð níu tíu og níu krónur
sjötíu og átta aurar. — Þetta
má kalla all-álitlega upphæð,
enda eru konur félagsins svo
bjartsýnar að þær vonast til, að
hægt verði að byrja á byggingu
spítalans þegar á næsta ári. Ósk
félagsins er, að spítalinn megi
verða sem allra vandaðastur. og
með sem flestum nútíma þæg-
indum, en til þess þarf mikla
peninga. — Félagið hefir því
hug á að herða róðurinn, svo
að um muni.
Á prjónunum eru ýmsar fyr-
irætlanir til.að afla fjár, t. d-
margt fáheyrt og fróðlegt finna,
og fræði gömul sjá. Sá gamli
Kristján danski (Villhadsson)
þótti óbernskur, en nú er allt í
aleyðing komið; og einna mest
og helzt það sem hnígur að því,
sem þykir gamalkennt:“
Sýnilegt er, að ekki er um ó-
happabruna aö ræöa, fyrst „eld-
arnir“ voru tveir eða þrír, enn-
fremur er ljóst, að Jón „lærði“
álítur þetta ekki hafa verið
gert af óvitaskap hjá séra
Kristjáni „danska", fyrst Jón
kallar hann „óbernskan" (=
spakmenni að viti), ennfremur
hefir Jón „lærði“ alveg sérstak-
an tilgang, með því að geta um
þjóðernið „Kristján danski“, þó
honum væri vel kunnugt um
föðurnafn hans. — Var hér
sýnilega um eyðileggingarstarf
að ræða, að yfirlögðu ráði. Svo
var og um klaustrasöfnin á
Norðurlandi, að þau sættu mjög
ómildri meðferð, af hálfu Dana.
Jón „lærði“ segir ennfremur:
„Þegar Raches (= hefndar)
býsnunum með ráni kirkjunnar,
hennar silfur og dýrgripa,
rigndi yfir Skálholt og bækur
foreyddar.“ — Undir forystu
Poul Huitfeldt, segir Jón, að ein
bók hafi borizt þaðan, alla leið
norð-vestur á Hornstrandir, og
hafi hann ungur lært að lesa
á hana.
útiskemmtun í Hljómskálagarð-
inum 1. og 2. september, og
verða þá einnig seld merki fé-
lagsins. Ný fjáröflunaraðferð,
sem félagið væntir mikils stuðn-
ings af hefir líka verið áform-
uð með það fyrir augum að sem
flestir bæjar- og landsbúar megL
veita þessu nauðsynjamáli
stuðning með framlögum, sem
séu við hæfi almennings. —
Stjórn félagsins og fjáröflunar-
nefnd hafa því ákveðið, eftir
umræður um það á síðasta að-
alfundi félagsins, að stofna til
félagsskapar, sem nefnist:
„Styrktarfélagar Barnaspítala-
sjóðs Hringsins“. í félagsskap
þessum eru allir jafn velkomnir,
karlar, konur og börn, og hann
er í engu öðru fólgin en því, að
hver íélagi greiði 100 krónur á
ári í þrjú ár í Barnaspítalasjóð
„Hringsins", og fær sem kvittun
smekklega gert félagsskírteini.
Á aðalfundinum var öll stjórn-
in endurkosin, en í henni eiga
sæti: Frú Ingibjörg Cl. Þor-
láksson, formaður, frú Guðrún
Geirsdóttir, varaformaður, frú
Anna Briem, frú Jóhanna Zoega
og frú Margrét Ásgeirsdóttir.
Varastjórn skipa frú Sigrún
Bjarnason og frú Anna Ás-
mundsdóttir.
Auk stjórnarinnar starfar aö
fjáröflun nefnd, sem kallast
fjáröflunarnefnd. í hana voru
kosnar þessar konur: Frú Soffía
Haraldsdóttir, formaður, frú
Helga Björnsdóttir, varaformað-
ur, frú Una BrandsdÓttir, frú
Herdís Ásgeirsdóttir, frú Krist-
jana Einarsdóttir, frú Ragnhild-
ur Ófeigsson og frú Sigríöur
Magnúsdóttir.
VII.
Þótt ritgerð þessi sé orðin
lengri en ætlað var í upphafi,
er þó margt ósagt enn. — En af
þvi, sem þegar er ritað, má Ijóst
verða, að Dönum hefir ekki far-
izt vel úr hendi að verðveita
hin þjóðlegu verðmæti okkar. Er
og hver sjálfum sér næstur, og
okkur er sjálfum bezt til þess
trúandi, að gæta þeirra svo sem
verðugt og skylt er.
Að óreyndu má telja það lík-
legt, að nútíma Danir verði fús-
ir til aö bæta fyrir margháttuð
brot og vanrækslu forfeðra
sinna í okkar garð, meö því að
sýna sanngirni og skilning í
sambandi við réttmætar óskir
okkar, um endurheimtingu allra
þeirra þjóðlegra verömæta ís-
lenzkra, sem enn eru í dönsk-
um söfnum, og hafa í rauninni
aldrei átt þar heima.
Athugandi væri í sambandi
við heimflutning handritanna,
hvort ekki gæti til mála komið
sem sanngjörn samkomulags-
leið, að gefa Dönum kost á að
ljósprenta (í einu eintaki)
handritin, svo að þeir misstu
einskis við, hvað notagildi
snertir, en við fengjum frum-
ritin með góðum skilum. Þar er
um menningarverðmæti að
ræða, sem við megum eklci án
vera, og þau eru frá siðferöilegu
sjónarmiði okkar eign.
Það þarf að rísa stór og sam-
stillt vakningaralda, hér á landi
þessum málum til framdráttar,
— og sú alda má ekki hniga,
fyrr en fullur sigur er unninn.
Jónsmessu Hólabiskups 1946.
S. K. Steindórs.
(Framhald. á 3. síðu)
S. K. Steiudórs:
Hugvekja um
handritamálið