Tíminn - 24.12.1946, Blaðsíða 1

30. árg.
Reykjavík, þriðjudaginii 34. des. 1946
RITSTJÓRASKRIPSTOFUB:
EDDTXH 'SI. Lindargðtii * A
Slmar 2353 og 4373
AFGREEÐSLA, INNHETMTA
OG AUGLÝSING ASKRIFSTO P t ■
EDDUHÚSI, Ltodargötu OA
Síml 2323
337. blað
Hermann Jónasson fimmtugur
Hermann Jónasson, formaður
Framsóknarflokksins og fyrrv. £
forsætisráðherra, verður fimm- ]
tugur á morgun, 25 þ. m. í til- 1
efni af því birtast í Tímanum í i
dag greinar eftir nokkra sam-
starfsmenn hans fyrr og síðar. ’
Rétt þykir samt að gefa hér ■
nokkurt yfirlit um helztu ævi- '
atriði hans og störf.
Hermann er fæddur að Syðri-
Brekkum í Blönduhlíð í Skaga-
firði 25 des. 1896. Foreldrar
hans voru Jónas Jónsson bóndi
þar og kona hans, Pálína
Björnsdóttir.
Hermann stundaði nám i
gagnfræðaskólanum á Akur-
eyri og síðan í menntaskólan-
um i Reykjavík og lauk stúd-
entsprófi 1920. Síðan sneri hann
sér að lögfræðinámi og lauk
embættisprófi í þeirri grein
1924. Vann á námsárum öll al-
geng störf.
Á námsárum sínum i Reykja-
vík. varð Hermann Jónasson
þjóðkunnur af' íþróttaafrekum,
glimukongur íslands 1921.
Að loknu lögfræðisprófi gerð-
ist Hermann fulltrúi bæjarfó-
getans í Reykjavík. Þá hafði því
embætti enn ekki verið skipt
og' heyrði undir það, allt dóms-
vald í héraði, — lögreglustjórn
og fógetastörf. Var því embættið
yfirgripsmikið og fjölþætt og
störf fulltrúanna eftir því.
Árið 1928 var embætti bæjar-
fógeta skipt í lögmanns- og
lögreglustjóraembætti. Var
Hermann þá valinn til að taka
embætti lögreglustjóra og fór
utan til undirbúnings því starfi.
Kynnti hann sér lögreglustjórn
á Noröurlöndum og í Þýzka-
landi. Tók hann síðan við em-
bætti 1. janúar 1929. Gerði hann
skjótt gagngerðar endurbætur á
skipun lögregunnar og mæltist
lögreglustjórn hans hvarvetna
vel fyrir, og má um það vitna til
lofsamlegra ummæla þeirra
manna, sem voru andstæðingar
hans í stjórnmálum.
í ársbyrjun 1930 var Hermann
Jónasson kosinn í bæjarstjórn
Reykjavíkur af hálfu Framsókn-
arflokksins. Sat hann þar alls í
átta ár.
Hermann Jónasson varð i
framboði í Strandasýslu fyrir
Framsóknarflokkinn árið 1934
og vann kosninguna. Var hann
valinn til stjórnarforystu þá
eftir kosningarnar, er Fram-
sóknarflokkurin og Alþýðu-
flokkurinn mynduðu stjórn sam
an. Jafnframt því, sem hann var
íorsætisráðherra komu í hans
hlut dómsmál, kirkjumál og
landbúnaðarmál.
Þá var háð á Alþingi harð-
snúin barátta um landbúnað-
armálin og er þar einkum að
nefna afurðasölulögin, sem voru
kosningamál 1934. Sú löggjöf
færði bændastéttinni það skipu-
lag, sem hefir verið henni brjóst
og skjöldur siðan og rétt stór-
lega við fjárhag hennar. En
fast var að þvi sótt fyrstu árin
og af miklum fjandskap. Kom
það sér þá vel, að skipulagsmál
bændanna áttu ötulan og æðru-
lausan fyrirmann.
Þá er skylt að nefna í þessu
sambandi endurskoðun jarð-
ræktarlaganna, hækkaðan styrk
til þeirra framkvæmda, sem
mest kölluðu að og aukastyrk til
peirra býla, er skemmst voru á
veg komin, og aukna ríkisaðstoð
við vélakaup til jarðvinnslu og
ræktunar. Seinustu árin, sem
Hermann var landbúnaðarráð-
herra, voru sett lög um stór-
fellt landnám ríkisins og stofn-
un byggðarhverfa og var haf-
izt handa um stofnun eins slíks
hverfis í Ölfusi. Síðan Hermann
fór úr stjórn, hefir ekkert verið
aðgert í verki í þeiin' málum.
Um dómsmálastjórn Her-
manns Jónassonar er það að
segja, að hann fór svo með vald
sitt að lítt var að fundið, og
mun einsdæmi að jafn lítið hafi
verið deilt á íslenzkan dóms-
málaráðherra af þeim sökum.
Sýndi það sig þar, að maðurinn
var bæði réttvís og hófsamur og
lét það ekki leiða sig í gönur,
hvort andstæðingar eða sam-
herjar áttu í hlut.
Þá lét Hermann endurskoða
löggjöf um hæstarétt, meðferð
einkamála og hegningarlögin
og voru samþykktir nýir laga-
bálkar um þetta allt. Ennfrem-
ur lét hann undirbúa á sama
hátt lagfæringar á löggjöf um
meðferð opinberra mála, þó að
ekkert hafi verið gert í þeim
efnum síðan hann fór frá völd-
um. Kemur þó flestum saman
um að þar sé breytinga þörf.
Árið 1938 tók Hermann við
kennslumálastjórninni, og ut-
anríkismálunum eitt ár, þegar
Framsóknarflokkurinn fór einn
með stjórn með hlutleysi Al-
þýðuflokksins. Á því ári bárust
tilmæli Þjóðverja um lendingar-
rétt flugvéla hér og voru af-
greidd. Sýndi það sig þá, sem og
jafnan síðan, að Hermann er
giftudrjúgur í ti’llögum um við-
kvæm utanríkismál. Hefir hann
átt þann þátt í afgreiðslu þeirra
siðan að trauðla mun verða bet-
ur sameinað örugg gæzla ís-
lenzkra réttinda og hagsmuna
og lipur og vinsamleg sambúð
við aðrar þjóðir.
£ »
Meðan Hermann Jónasson var
menntamálaráðherra voru í-
þróttalögin samþykkt, en þau
mun mega telja merkasta ný-
mæli í uppeldismálalöggjöf síð-
ustu ára. Jafnframt var líka 1
hans ráðhe^ratíð stofnað til
garðyrkjuskóla og þann veg séð
fyrir sérmenntun þeirri, er land-
búnaðurinn þarfnast ’á því sviði.
Árið 1939 voru gerðar sérstak-
1 ar ráðstafanir til hjálpar útveg-
’ inum en auk þess voru þær
horfur í alþjóðamálum að rétt
þótti að hafa sem víðtækast
stjórnarsamstarf. Var þá mynd-
1 uö þjóðstjórn með Hermann í
1 forsæti. Meðan Hermann sat í
■ henni, sem forsætisráðherra var
' landið hernumið, og siðan gerð-
; ur herverndarsamningurinn við
‘ Bandaríkin; þar sem íslending-
1 um var heitið fullu sjálfstæði og
1 því, að allur her hyrfi úr land-
1 inu við ófriðarlok. Mun öllum
1 þykja að stjórnarforustan hafi
' gæfulega mótað sambúð ís-
(Framhald á 4. s(0u)
Hermann Jónasson.
Stjórnarforusta Hermanns
Jónassonar
Hermann Jónasson verður
fimmtugur 25. þ. m.
Það er ekki ætlun min að
gefa yfirlit um æví Hermanns
Jónassonar af þessu tilefni. Hltt
ætla ég mér, að senda honum
kveðju í Tímanum og minna á
nokkur atriði í því sambandi.
Hermann Jónasson var ungur
að aldri þegar honum var falin
stjórnarforusta og því starfi
gegndi hann í nærfellt átta ár
samfleytt. Hann er því mörgum
kunnur og störf hans alþekkt.
Þegar umbóta og framfaraöflin
í landinu tóku saman höndum
og mynduðu ríkisstjórn árið
1934, varð Hermann Jónasson
forsætisráðherra í fyrsta sinn
og þar með var honum falin
forustan fyrir þvi liði, sem að
samstarfipu stóð.
Liðskostur mátti ekki minni
vera & Alþingi. Aðeins eins at-
kvæðjg meirihluti í hvorri deild.
Á brekkuna þurfti að sækja,
þjóðin var fátæk og skuldug.
Markaðshrun, aflabrestur og
óáran i búfé landsmanna dundi
yfir. En menn vissu hvað þeir
vildu, og undir forustu Her-
manns Jónassonar var vörn
gegn vágestum þessum snúið i
sókn. Þjóðin varð að neita sér
um margt og margt varð að láta
ógert, sem menn vildu hafa á-
orkað. En samt sem áður urðu
á þessum árum þær mestu fram-
farir, sem nokkru sinni höfðu
orðið í landinu á jafnskömm-
um tíma.
Þáttaskil urðu árið 1938. Þá
losnaði um í fylklngu þelrri,
sem Hermann Jónasson hafði
verið oddviti fyrir. Hermann
Jónasson myndaði þá annað
ráðuneyti sitt, án beinnar þátt-
töku Alþýðuflokksins, en með
stuðningi hans. Var þá haldið
áfram, þar sem áður var frá
horfiö, en sérstök áherzla lögð
á að undirbúa víðtæk stjórn-
málasamtök, til þess að gera ný
átök til varnar aðalútflutníngs-
atvinnuvegi þjóðarinnar. En
langvarandi markaðsþröng,
aflabrestur og verðföll höfðu
þá búið honum þungar búsifjar.
Um þessar mundir gerðist út-
lit æ þungbúnara í alþjóðamál-
efnum og bjuggust menn við því
versta, sem og fram kom. Einnig
þetta átti þátt í því, að stefnt
var að víðtæku samstarfi.
gat haft í för með sér fjárhags-
legar og viðskiptalegar búsifjar
fyrir þjóðina og hefði vafalitið
haft, ef rás viðburðanna hefði
eigi fljótt tekið nýja stefnu. En
Hermann Jónasson, sem ábyrgð-
ina bar á stefnunni í utanríkis-
málum, bar gæfu til þess að hafa
forustu um rétta úrlausn og
gefa fordæmi, sem þýðingar-
mikið gæti verið fyrir framtíð-
ina. Lítil þjóð fær ekki lengi
staðist, ef allt er til fjár metið.
Slík var reynsla manna af
stjórnarforustu Hermanns Jón-
assonar, að hann þótti sjálf-
kjörinn til þess að vera oddviti
fyrir þeim samtökum, sem und-
irbúin voru árin 1938—1939, og
svo varð. Myndaði Hermann
Jónasson þriðja ráðuneytið sitt
árið 1939, og stóð það þangað
til í apríl 1942.
Starf þess hófst með átökum
þeim, sem gerð voru til eflingar
sjávarútveginum sérstaklega. En
ráðuneytið fékk brátt til með
ferðar nýstárleg verkefni. Stríð
ið skall á, landið var hernumið
og loks kom svo árið 1941, að
sérstakur samningur var gerð-
ur við Bandaríkin um hervernd
landsins tll ófriðarloka. Á þess-
um árum skeði og raunveruleg-
ur skilnaður íslands og Dan-
merkur.
Árin fyrir styrjöldina og
styrjaldarárin urðu örlagarik
islenzku þjóðinni, svo sem mörg-
um öðrum þjóðum. Hér verður
það ekki nánar rakið. En hinu
held ég fram, að á þessum ár-
um hafi þannig verið mörkuð
stefna íslendinga um utanríkis-
mál, sambúð við heri þá, sem i
landinu dvöldu, og þjóðir þær,
sem samband var við, að ís-
lendingar áunnu sér traust
þeirra og virðingu, sem harðast
þurftu að sér að leggja i barátt-
unni fyrír lýðræði og frelsi. Á
þessum árum var og raunveru-
lega lagður sá grundvöllur skiln-
ings og samúðar, sem lýðveldis-
stofnunin var reist á og ákveðið
í aðaldráttum, hvernig sækja
skyldi síðasta spölinn að loka-
marki íslenzkrar sjálfstæðis-
baráttu.
Ég hika ekki við að fullyrða,
að það var islenzku þjóðinni
mikil gæfa, að Hermann Jónas-
son hafði á þessum árum aðal-
forustu um málefni landsins.
Með óvenjulegri lægni og festu
tókst Hermanni Jónassyni að
finna hið vandrataða meðalhóf
við úrlausn þeirra mörgú og ó-
venjulegu vandasömu mála, sem
leysa þurfti.
Arið 1944 var Hermann Jónas-
son kjörinn formaður Fram-
sóknarflokksins. Það hefir fallið
í hans hlut að stýra flokknum
í stjórnarandstöðu síðan hann
tók við formennskunni. Engin
tilviljun ræður því, að það hefir
orðið hlutskipti Framsóknar-
flokksins að vera í stjórnarand-
stöðu undanfarin ár. Vegna á-
greinings um stjórnarstefnu
baðst Hermann Jónasson lausn-
ar fyrir ráðuneyti sitt 1942 og
vegna málefnaágreinings hefir
flokkurinn ekki átt þátt í stjórn
síðan.
Það er skoðun formannsins
og liðsmanna hans, aö málefni
skuli ráða þvi, hvort flokkar
séu í stjórn eða utan stjórnar,
en ekki annarleg sjónarmið, þvi
aðeins sé þingræði og lýðræði
virt sem vera ber.
Hermann Jónasson hefir
ekki setið á friðstóli um dag-
ana fremur en aðrir þeir, sem
við stjórnmál fást í þessu landi.
Ekkert hefði þó verið auðveld-
ara fyrir mann með hæfileika
Hermanns Jónassonar, en að
sitja í góðu embætti ævilangt
og njóta friðar og margs konar
velgengni. Það gat ekki- orðið
og það vita þeir, sem þekkja
Herm.J ónasson. Löngun hans
til þess að berjast fyrir fram-
gangi góðra mála er meiri en svo,
að hann gæti unað slíku hlut-
skipti. Áhugi hans og þrek er
meira en svo, að hann gæti unað
annars staðar en þar, sem bar-
daginn er harðastur. Þessa hef-
ir Framsóknarflokkurinn og
þjóðin notið, og vonandi verður
svo um langa hríð.
Frá þessu tímabili er sá at-
burður minnisstæðastur í sam-
bandi við útlit í alþjóðamálum,
að stjórn Þjóðverja fór fram á
að fá aðstöðu til þess að koma
upp flugvelli á íslandi og lenda
farþegaflugvélum. Þessu var af-
dráttarlaust hafnað. Hefir ekki
leynzt fyrir mönnum síðan
hverja þýðingu það hefir haft
fyrir íslenzku þjóðina, að þann-
ig var á málum haldið — og
raunar hverja þýðingu það
hafði fyrir lýðræðisþjóðirnar í
baráttu þeirra gegn ofbeldi og
yfirgangi.
Nú eftir á fínnst víst mörgum
sjáifsagt að þetta væri gert og
til allrar hamingju voru þeir
einnig nógu margir þá, sem
þannig litu á. En holt er mönn-
um að minnast, að þessi neitun
Ég á margar endurminningar
frá samstarfi okkar Hermanns
Jónassonar og þær eru allar
góðar. Ég hefi því sérstaka
ástæðu til að flytja honum
þakkir fyrir samvinnu og sam-
starf á þessum timamótum í
ævi hans. Og það geri ég af
heilum hug.
Eysteinn Jónsson.
Stjórnmálamaðurinn
I þessum mánuði fyrir seytján
árum tók Hermann Jónasson til
starfa í Framsóknarflokknum.
Hann var þá nál. þrjátíu og
þriggja ára gamall,en hafði ekki
gefið sig opinberlega að stjórn-
málum fyrr. Það var þó nokkr-
um mönnum kunnugt, að hann
hafði hafnað málaleitun stærsta
stj órnmálaf lokks Reykj avíkur,
íhaldsflokksins sem þá var
nefndur, um að gerast einn af
forvígis og ráðamönnum þess
flokks í bænum. Hermann
Jónasson var, þótt ungur væri,
orðinn lögreglustjóri í Reykja-
vík og gengdi þannig einu
virðulegasta og vandasamasta
embætti landsins (lögreglustjór-
inn í Rvík var þá bæði yfirmaö-
ur lögreglunnar og dómari í
sakamálum). Naut hann al-
mennrar viðurkenningar í starfi
sínu. Minnist ég þess ekki, að
neinn ágreiningur væri um, að
hann væri vel að embættinu
kominn, enda hafði hann lokið
ágætu lögfræðiprófi á skömm-
um tíma og gefið góða raun sem
embættisfulltrúi í Reykjavík.
Um þessar mundir var meira
en áratugur liðinn frá því, að
þingflokkur Framsóknarmanna
var stofnaður á Alþingi. Það
gerðist sem kunnugt er í des-
^ (Framhald á 2. síOu)