Tíminn - 24.12.1946, Page 2

2
TlMINIV, þrigjudagiiin 24. des. 1946
237. blað
Þri&judagur 24. des.
Jólin
Undanfarna daga hefir há-
tíðaundirbúningurinn sett svip
sinn á bæinn. Allir hinir mörgu
búðargluggar eru margvíslega
skreyttir og það er óvenjulega
mannkvæmt innan þeirra og
utan. Það er óvenjulega mikið
verzlað, því að allir keppast við
að kaupa og selja.
Það er að mörgu leyti gott
eitt um það að segja, að menn
vilji koma einu og öðru í lag
fyrir jólin og kaupa gjafir til að
gleðja vini sína og umbuna
þeim alúð og tryggð. Þó bendir
margt til þess, að tækifæris-
gjöfum íslendinga sé nú þann-
ig háttað, að óheppilegt sé fyrir
fjárhag þeirra, að því leyti, að
margt lítið þarfra hluta er
keypt í því skyni, en myndi
ókeypt ella. En auðvitað dregur
það fé frá jákvæðum, lífrænum
framkvæmdum.
Það eru ekki gjafirnar og við-
höfnin, sem er aðalatriðið í
jólahaldinu. Sumum gengur
illa að þola þetta umstang og
auglýsingar vegna jólanna.
Þeim finnst, að þau séu skemmd
með prangi og tildri. Svo mun
og stundum vera, en ekki þarf
þess, þó að viðhöfn og tilkostn-
aður fylgi hátíðahaldinu. Og
fyrir fjölmörgum eru jólin heil-
ög hátíð, — hátíð kærleika og
hins innra friðar. Það er fiöldi
manns, sem finnur þá nálægð
og mátt verndandi krafta, þó að
þeir kenni þess ekki hversdags-
lega. Og á þúsundum heimila
eru jólin hátíð gleði og góðleiks.
Mörgum mun koma i hug
dapurlegar minningar frá þvi,
hvernig síðustu jól voru haldin
af sumum. Það er átakanlegt að
verða að minnast á það, en það
er líka ábyrgðarhlutur að þegja.
Það er ástæðulaust að dyljast
þess, að vínið var um of notað
í hátíðahaldinu þá, eins og oftar.
Þessi gleðigjafi reyndisc ekki
skuggalaus, heldur en endra-
nær Beinar mannfórnir heimti
vínguðinn af okkur á síðustu
jólum vegna guðaveiga og gleði
sinnar, auk margs annars, sem
leiðindi er að og vekur viðbjóð.
Fyrir þessu má ekki loka
augunum. Þetta er skyldugt að
minna fólk á, þó að óskemmti-
legt sé, svo að það geti orðið
mönnum til varnaðar. Slíkt má
aldrei endurtakast.
Jólin eru tengd hinum göf-
ugustu hugsjónum, sem við
þekkjum, hugsjón kærleikans,
bræðralagsins og hins innra
fri^ar, sem fylgir því, að gera
vel. Þess vegna eiga margir svo
létt með að lyfta anda slnum
hærra á jólunum. Þá komast
menn í snertingu við góð öfl og
festa sjónir á þeim leiðarljósum,
sem ein hafa kraft og vald til
að leiða skammsýna menn til
betri framtíðar og farsælla lífs.
Það er þetta, sem er innsta
gildi jófanna, að þá finna menn
betur en hversdagslega tign og
gildi hins fórnandi kærleika.
Og þó að misjafnlega takist að
fella sitt innra líf í samræmi við
hina góðu krafta, sem menn
finna umvefja sig, eru jólin þó
mörgum hjálp til þess, að hefja
sig yfir fánýti hversdagslegra
smámuna og taka afstöðu sam-
kvæmt æðri og háleitari sjón-
armiðum.
Þetta er hin trúarlega, and-
lega og siðferðislega þýðing jóla-
hátíðarinnar. Þetta er jóla-
helgin.
Og hvort ytri viðhöfn og
Hermann Jónasson fimmtugur
(Framhald af 1. síðu)
ember 1916. En fram að þessum
tíma hafði flokkurinn eigi haft
menn í framboði við bæjar-
stjórnarkosningar í höfuðstaðn-
um. í janúar 1930 áttu að fara
fram kosningar. Þótti þá rétt
að reyna styrk flokksins. Var
þá leitað til Hermanns Jónas-
sonar, að vera efsti maður á
listanum, og var framboðið að
fullu ráðið og frá því gengið í
desember 1929. Kosningaúrslit-
in urðu mikill sigur fyrir flokk-
inn, því að hann kom að tveirn
fulltrúum í bæjarstjórninni.
Kom þetta mörgum mjög á ó-
vart. En það var ekki vel þokk-
að af öllum aö ryðja Fram-
sóknarflokknum braut inn í
bæjarstjórn Reykjavíkur, enda
varð H. J. þess fljótlega var.
Er óhætt að fullyrða, að sjaldan
hafi maður verið meira áreitt-
ur en hann, bæði leynt og ljóst
síðan þessir atburðir gerðust.
Hefir og fleira borið til síðar.
En Hermann Jónasson hlífði sér
hvergi, og var innan skamms
orðinn einn af forystumönnum
ílokksins, ekki aðeins í bæjar-
málum, heldur einnig í lands-
rnálum, þótt hann sæti ekki á
Alþingi fyrstu árin. Reyndist
hann þegar hinn skörulegasti
maður í ræðu og riti, og glögg-
ur á hvaða mál, sem var.
Fjórum árum síðar var flokk-
urinn staddur í miklum vanda.
Nokkrir af þingmönnum hans,
sem verið höfðu, urðu viðskila
við hann og buðu sig fram utan
hans. Hepmanni Jónassyni tókst
þá það, er þorri landsmanna
taldi ómögulegt, að ná kosningu
fyrir Framsóknarflokkinn í
Strandasýslu. Hefir hann síðan
verið þingmaður þess kjördæmis
svci sem kunnugt er. En þegar
um sumarið eftir kosningar bar
honum að höndum meiri vanda
en hann og aðrir þingmenn
flokksins höfðu gert ráð íynr.
Ný stjórn var mynduð milli
þinga 1934. Og áður en Hermann
Jónasson tæki sæti á Alþingi var
hann orðinn forsætisráðherra
landsins. Nokkrum árum síðar
komst á kreik þjóðsaga um það,
hvernig á því hefði staðið, að
hinn nýkjörni þingmaður
Strandamanna hefði myndað
stjórnina, en ekki annar maður
eldri og reyndari í hretviðrum
síjónmálanna. Var þar að verki
rikt ímyndunarafl en lítil sagn-
fræði. Hitt er rétt, að þing-
flokkurinn kaus í öndverðu
annan mann til stjórnarmynd
unar, en þegar til kom hafði sá
maður ekki tök á að afla þess
samstarfs utan flokksins. er til
þess þurfti að hafa meiri hluta
á Alþingi. Komu þar til gamlar
væringar við samstarfsflokk-
.inn, og er þetta ekki sagt n^in-
um til hnjóðs. En aldrei hefir
Framsóknarflokkurinn haft á-
stæðu til að iðrast þess, að Her-
manni Jónassyni var falið hið
vandasama hlutverk.
Það er ekki ætlun mín að
rekja hér þingsögu Hermanns
Jónassonar eða störf hans í
ríkisstjórn. Hann hefir verið
þingmaður í tólf ár, og er það
raunar ekki mjög .i frásögur fær-
andi um fimmtugan mann, og
þó ekki algengt. Hitt er eins-
dæmi, að hann hefir þegar verið
forsætisráðherra landsins nál.
átta ár samfleytt, 1934—1942.
(næst lengsta forsætisráðherra
irður er meiri eða minni geta
in orðið öllum fagnaðarhátíð
ss, sem finnur vilja sinn og
eigðir falla saman við hin
5u og græðandi öfl lífsins.
Vlættu þeir verða sem flestir
þessari hátíð.
Gleðileg jól!
tíð eins manns, sem dæmi eru
til hér, mun vera um sex ár, og
þó í tvennu lagi).Hitt er og
eftirtektarvert að á þessum ár-
um hafði hann stjórnarforystu
í þrenns konar ráðuneyti.
Fyrstu fjögur árin í samstjórn
Framsóknar- og Alþýðuflokks-
ins, eitt ár í flokksstjórn og
loks þrjú ár í samstjórn þriggja
aðalflokka þingsins. Sjálfur
hafði hann með höndum sem
ráðherra bæði hörku deilumál
innanlands, einkum framan af,
og utanríkismál af viðkvæm-
ustu tegund síðasta friðarárið
og reyndist hvoru tveggja vel
vaxinn. Það er og mín skiðun,
að Hermann Jónasson hafi átt
manna drýgstan þátt í því, að
sambandsmál íslendinga og
Dana var skaplega og skynsam-
lega leyst. 'Á næsta flokksþingi
Framsóknarmanna, sem háð var
eftir að hann lét af ráöuneytis-
forystu, var hann kosinn for-
maður Framsóknarflokksins.
Það var viðurkenning samherj-
anna á því, að hann hefði skip-
að sæti sitt vel og lengi og e'igi
setið fastar en sæmd var að.
Mun það mála sannast, að
Hermann Jónasson hafi hvorki
skap til að troða sér til valda,
né sitja ómyndugur í trúnaðar-
stöðum.
Þegar Hermann Jónasson tók
við stjórnarforystunni 1934, voru
ýmsir þeir, sem ekki þekktu
hann, nokkuð uggandi um,
hversu hún myndi fara honum
úr hendi, hvort hann myndi
hafa í fullu tré við vígfúsa and-
stæðinga eða ásælna samstarfs-
flokka. Sá uggur varð þó ekki
langvinnur og hvarf með öllu í
kosningunum 1937, er Fram-
sóknarflokkurinn jók þing-
mannatölu sína úr fimmtán upp
í nítján og atkvæðamagn til
mikilla muna. Myndun hinnar
nýju samstjórnar 1939 undir
forystu hans talaði og sínu
máli. Síðasta áratuginn hafa
allir, sem eitthvað fylgjast með,
vitað, að Hermann Jónasson er
mikilhæfur stjórnmálamaöur.
Einn af merkustu andstæðing-
um hans í Reykjavik sagði við
þann, er þetta ritar fyrir nokkr-
um árum, að Hermann Jónas-
son bæri gleggra skyn á stjórn-
mál en nokkur annar maður ís-
lenzkur og taldi hann af þeim
ástæðum viðsjárveröan.
Sjálfur heyrði ég Hermanns
Jónassonar fyrst getið, er ég var
við nám í Gagnfræöaskólanum
á Akureyri fyrir 27 árum. Hann
var þá farinn „suöur“ fyrir
nokkrum árum að loknu gagn-
fræðaprófi, og lék þá enn nokk-
ur ljómi um nafn hans eins og
fleíri manna, er „suður“ voru
gengnir, vegna loflegra vitnis-
burða og forystu meðal nem-
enda. En ekki óraði mig fyrir
því þá, að fyrir mér lægi aö
kynnast þessum manni syðra
og starfa með honum að stjórn-
málum árum saman. Örlögin
höguðu þessu þó á þann veg,
og lasta ég það eigi. Er mér
ljúft að árna honum heilla og
þakka liðna tíma.
Hermann Jónasson hefir að
minni hyggju forystumanns
hæfileika, sem nú þegar hafa
miklu góðu áorkað og munu þó
meira fá að gert, ef honum
endist líf og heilsa og landinu
gifta. Tel ég þá fyrst hinn ó-
bilandi kjark hans, þrek og ein-
beitni, en það eru eiginleikar,
sem margan mann skortir, sér
og öðrum til skaða. Einn af
kunningjum mínum úr bænda-
stétt skrifaði mér: „Það líkar
mér bezt við Hermann, að hann
er stærstur, þegar mest reynir
á“. — Hann er manna snarráð-
astur, þegar á þarf að halda, en
þó er honum forsjálni í blóð
borin. Svo mun vera um þá
menn, sem djarfir eru en „lán
fylgir". Skilningur hans á mönn
um er skarpur, og engan þekki
ég fljótari að átta sig á þjóðfé-
lagsviðburðum og þýðingu
þeirra.
En eigi er um það minnst
vert, að Hermann Jónasson er
drengur góður. Og þó að lang-
rækni sé honum ekki að skapi,
hygg ég að honum líði það seint
úr minni, ef honum þykir
mönnum fara lítilmannlega í
stjórnmálabaráttunni eða mis-
takast um drengskapinn. Má
vera, að sumum þyki þetta
„gamaldags.“ — Ekki hefir hann
tilhneigingu til að telja skoð-
anir sínar óskeikular eða ráða
yfir sannfæringu flokksmanna
eins og oft vill brenna við með
menn í hans aðstööu hér og
annars staðar. En því fremur
eru orð hans og persóna mikils
virt einkum meðal þeirra, sem
mest hafa með honum unnið.
Ég hefi stundum velt því fyrir
mér, hvers virði maður með
kjark og karlmennsku Hermanns
Jónassonar hefði getað orðið
þjóð vorri á fyrstu tímum sjálf-
stæðisbaráttunnar í viðureign
við einokunarkaupmenn og
drambláta embættismenn út-
lends valds. Til þeirrar sjálf-
stæðisbaráttu þurfti manndóm
og þor. Þá hentaði eigi deigum
mönnum að vera foringjar hinna
smáu. Það þurfti menn eins og
Skúla Magnússon, sem leysti
lóðið af reizlunni, þegar rangt
var vegið á Bátssöndum.
Nú eru margir þeirrar skoð-
unar, að mælska og „brandara"
smíði í ræðu og riti séu höfuð-
einkenni þjóðskörunga. Gott er
það með öðru góðu. En meira
þarf til, ef vel á að vera.
í blöðum hefir stundum ver-
ið rætt um „sterka“ menn í
stjórnmálum, og orðið þá notað
í óeiginlegri merkingu. Er það
stundum vafasamt hrós, og skal
eigi nánar um það rætt í grein-
arkorni þessu. En geta má þess,
að Hermann Jónasson er „sterk-
ur“ maður í bókstaflegri merk-
ingu, þ. e. rammur að afli, og
vann ágæt íþróttaafrek fyrr-
um. Hann hefir miklar mætur
á hinu fornkveðna „hraust sál
í hraustum líkama" og hefir
hagað lífi sínu í samræmi við
það eftir því sem störf hans
hafa leyft. Það er honum hin
mesta unun að bregða sér út
fyrir bæjarysinn öðru hverju,
gleyma hinu síþrumandi vopna-
glamri stjórnmálanna um stund,
leggja land undir fót og skyggn-
ast um víðan bláfjallageim ís-
lenzkrar náttúru. Við lok slíkra
ferða kemur oft bezt í ljós eld-
heitur áhugi hans og æskuþrek,
sem hann virðist hafa varðveitt
til þessa. En á kyrrsetutímum
leitar hann til íslendingasagna
og gamla Gríms á Bessastöðum
sér til sálubóta.
Á þeim merkisdegi í ævi Her-
manns Jónassonar, sem nú fer
í hönd, þykir mér sérstök á-
stæða til að óska honum og
fjölskyldu hans gleðilegra jóla.
Gísli Guðmundsson.
Sonur sveitarinnar
Spölkorn suður af Reykjavik
liggur landsspilda nokkur, mýr-
arjaðar og móaskák, sem lengst
af hafði enginn gaumur verið
gefinn. Landskák þessi varð
snöggvast, fyrir fáum árum, ein-
hver þekktasta og umþráttað-
asta jarðeign á landinu.
Það var rættum hana af á-
fergju manna á meðal, deilt um,
hana á opinberum umræðufund-
um og ritaðir um hana leiðarar
í landsmálablöðin.
Og orsökin til þessara óvæntu
alþjóðar athygli, er hinn um-
komulausi mýrarjaðar ' dró
skyndiléga að sér, var þaö, að
ungur maður búsettur í höfuð-
staðnum, hafði fengið umráð
yfir honum, og hafið þar nokk-
urn ræktunarundirbúning. Þá
var það að nokkrir framsýnir
stjórnmálamenn eygðu hættu,
er stafað gæti af þessum yfir-
fáðum og aðförum hins unga
manns. Það eru fleiri íslending-
ar en Einar á Þverá, sem ógjarn-
an láta afskiptalaust hvernig
fer um yfirráð yfir landi voru.
Maður sá er hér átti hlut að
máli var Hermann Jónasson, þá
lögreglustjóri í Reykjavík.
Hann var á þeim árum í sum-
um landsmálablöðunum jafnan
nefndur „Hermann í Mýrinni"
og hin fræga landsskák var þá
einnig nefnd „Hermannsmýri."
Mun hafa verið til þess ætlazt,
að bæði maðurinn og mýrin
hefðu nokkra óvirðingu af nafn-
giftum þessum.
Ýmsir voru þeir, er áttu bágt
með að skilja, hver hætta gæti
stafað af ráðum Hermanns yfir
þessum bletti. Engir höfðu get-
ið um það, að líkur væru
til þess að gull eða aðrir góð-
málmar leyndust þar í jörð.
Engar líkur voru heldur til þess
að land þetta gæti á næstunni
orðið eftirsótt vegna byggingar-
lóða, og þetta tvennt er það, sem
helzt er til þess fallið að gera
land að gróðalind fyrir einstak-
linga.
En það voru líka margir, sem
þótti það álíka torskilið, hvers
vegna Hermann var að sælast
eftir landinu. — Það hafði yfir-
leitt ekki þótt gróðavegur að
verja fé sínu í að rækta rytju-
land. Hvað gat vakað fyrir
manninum?
Til þess að skilja þetta, þurftu
menn að skilja manninn Her-
mann Jónasson.
Hann er af bændum kominn
í ættir fram, fæddur í sveit og
alinn þar upp fram á fullorð-
insár. Þetta er að vissu leyti
ekki annað og meira en það sem
til skamms tíma mátti segja um
allan þorra íslendinga.
Hitt er meira um vert, að
hann er fæddur bóndi, ofinn
flestum beztu og sterkustu eðl-
isþáttum bóndans.
Þegar hér var komið sögu var
Hermann búinn að brjótast
gegnum háskólanám, á eigin
spítur af mikilli atorku og sjálfs-
afneitun. Hann var orðinn emb-
ættismaður í höfuðstaðnum,
borgari á „i]iölinni.“ %
En nú var högum hans svo
komið að hann taldi sig „meira
megna en munninn fylla og sínu
gegna“ um brýnustu þarfir. Þá
varð ekki lengur á móti staðið
hinni meðfæddu . sigrandi þrá
þránni eftir landi. Ein sterkasta
eðliskennd bóndans er hungrið
og þorstinn eftir landi, — þráin
að ráða yfir landi, að eiga land
Landið er sem hluti af honum
sjálfum.
Hermann er dóttursonur
Björns Péturssonar bónda á
Hofsstöðum í Skagafirði, er var
alkunnur búhöldur á sinni tíð
og hinn mesti fjáraflamaður. En
mér er sagt, að hann hafi ekki
horft í það að verja jafnvel
jarðarverði í landamerkjamál,
ef hann taldi að af sér ætti að
hafa, þó ekki væri nema óveru-
lega landsskák. Þannig var til-
finning afa Hermanns gagnvart
landi — og þessu lík er tilfinning
flestra bænda í öllum löndum.
Þannig var og tilfinning þessa
landlausa bónda á „asfaltinu"
í höfuðstaðnum. Þess vegna varð
hann að fá land — land til að
ganga um, annast 'og rækta í
tómstundunum.
Þetta skildu ekki þeir, sem
ekki þekktu Hermann Jónasson.
En honum hélzt ekki á „mýr-
inni.“ Hann lét hana aftur af
hendi. Og nú er aftur orðið
hljótt um þennan gamla móa-
rima og nú stafar engin hætta
af yfirráðum hans lengur.
En Hermann lét ekki þarna
staðar numið með þessi áform
sín fremur en endranær.
Þegar hann nokkru síðar sat
í ríkisstj órninni féll í hans hluta
að leigja út nokkur ræktunar-
lönd, er ríkið átti í nágrenni
höfuðstaðarins.
Einn þeirra manna er lofun
hafði fengið þar fyrir Jands-
spildu afsalaði sér henni áður
en ræktunin var hafin. Nú sneri
Hermann sér til landbúnaðar-
nefnda beggja deilda Alþingis og
bar undir þær ósk sína um að
mega taka þetta land til rækt-
ar. Og nefndirnar voru sam-
mála um það, að mæla með því.
Og þá var ekki beðið boðanna.
Ræktunin var þegar hafin af
jötunmóði. Landið var ræst og
brotið, jafnað, herfað, plægt að
nýju og herfað og sáð. Áburðar
var aflað úr öllum áttum, bú-
fjáráburðar, fiskiúrgangs og er-
lendra áburðartegunda, og ekk-
ert til sparað. Þarna var unnið
allan ársins hring, þegar vinnu-
fært var. Sjálfur sagði Hermann
fyrir um öll vinnubrögð. Þarna
var hann vakinn og sofinn öll-
um tómstundum, og tók oft
rösklega höndum til, er svo bar
undir.
Einn daginn vann forsætis-
ráðherra landsins að skurð-
greftri frá morgni til kvölds með
mönnum sínum, og þurfti eng-
inn að ætla sér að etja kappi við
hann daginn þann.
Eftir 4—5 ár frá því að landið
var tekið á íeigu, lá þarna full-
ræktað um 18 hektara tún, eitt
hið fegursta og gróskumesta
nýræktartún landsins, v:afið
töðu frá vori til hausts, nema
nokkur hluti þess, er var alþak-
inn fagurri og gróskumikilli
skógarbreiðu. Upphaflega hafði
Hermann hugsað sér að koma
þarna upp búi og byggja íveru-
og fénaðarhús. Hann hvai'f þó
að þvi ráði að selja bónda í
Reykjavík landið til búskapar
eftir aö það var fullræktað, og
kaupa sér í stað þess bújörð uppi
í Borgarfirði, með takmarka-
litlu ræktunarlandi, laugahita
og laxveiði. Þar með hefir hann
fengið ráð yfir sjálfseignarjörð,
sem um ófyrirsjáanlegan tíma
getur orðið viðfangsefni stór-
huga og stórvirkum umbóta-
manni. Þó að honum muni nú
e. t. v. hafa þótt landþrá sinni
fyrst fullnægt, með eignarland-
inu, geri ég ráð fyrir að honum
hafi þótt fulllangt á „næstu
grös“ úr Reykjavík í Reykholts-
dalinn. Hann lét því ekki af
hendi skógarlundinn sinn í
Fossvoginum, en á þar enn frið-
land sitt og frístundahæli. Og
þá kem ég að hinum merkasta
þætti í hans tiltölulega skömmu
búnaðarsögu. Er þar skemmst
frá aö segja, að þarna hefir
hann komið upp, á fáum árum,
mesta og blómlegasta trjálundi,
sem til er á þessu landi, í ein-
staks manns eigu og umsjá.
Þarna teygja nokkir tugir
þúsunda íslenzkra trjástofna
greinar sínar og blöð hærra og
hærra frá jörðu meö hverju
sumri, og hafa sumir fyrir
löngu vaxið herra sinum og hús-
bónda yfir höfuð. Hermann er
hvorki „búfræðingur“ né „skóg-
fræðingur“ sem kunnugt er. En
á sama hátt og hann aflaði sér
sinnar eigin búfræði, er hann
stjórnaði jarðyrkju sinni og