Tíminn - 19.10.1950, Qupperneq 4

4.
TÍMINN, fimmtudaginn 19. október 1950.
i
232. blaS.
HÓLAR I HJALTADAL
Hér 1 dag á hinum forna
höfuðstaS Norðurlands, Hól-
um í Hjaltadal, minnumst við
400 ára ártíðar Jóns bisk-
ups Arasonar og sona hans
tveggja er létu líf sitt 7. nóv.
1550 suður í Skálholti. Þeir
voru dæmdir og teknir af
lífi, af erlendu valdi gegn
islenzkum lögum.
Jón biskup Arason er ein-
hver allra stórbrotnasti og
umsvifamesti kirkjuhöfðingi,
er saga vor greinir frá. Það
er af fleiri en einni ástæðu,
að hann hefur í minningu
þjóðarinnar orðið ástsæll og
því meir virtur, sem lengra er
liðið frá aftöku hans.
Vér virðum hann og met-
um sem trúarhetju, er barð-
ist til hinstu stundar fyrir
þeirri trú, er hann eina taldi
sanna og rétta. Að mínum
dómi er það stórsómi fyrir
æðstu kirkjuhöfðingja hinnar
íslenzku. lúthersku kirkju, að
þeir nú skuli hylla þennan
mikla forföður sinn, sem af
alefli barðist gegn siðaskipt-
unum fyrir fjórum öldum
siðan. Er það glöggur vottur
þess, hve frjálslynd hin ís-
lenzka þjóðkirkja er.
Vér minnumst Jóns Arason
ar, sem einhvers glæsilegasta
kirkjuhöfðingja, er saga vor
greinir. Þess er að vísu ekki
að dyljast, að stundum fór
hann eins og þá tiðkaðist
meðal stórbrotinna valds-
manna. fram með ofbeldi og
ójöfnuði. Lengst af sínum
valdatíma fór hann þó vel
með sitt mikla vald, var frjáls
lyndur umbótamaður um ým
is veraldleg mál og yfirleitt
ástsæll af undirmönnum
sínum.
Vér minnumst. Jóns bisk-
ups Arasonar síðast en ekki
sízt sem þjóðrækins íslend-
ings, er hafði gleggri og betri
skilning á sérstöðu íslendinga
sem menningarþjóðar og
hættu þeirri, sem henni var
búin af vaxandi ágengni og
áhrifum frá erlendu valdi, en
flestir eða allir samtímamenn
hans.
Þótt ég nefni þessar stað-
reyndir hér nú, þá er ekki
ætlun mín að ræða störf
Jóns biskups Arasonar, afrek
hans né áhrif fyrir samtíð
sína, og þau 400 ár er liðin
eru frá lífláti hans. Það hafa
aðrir mér færari gert á þess
um stað í dag.
Það er annað mál, sem ég
vil gera hér að umtalsefni.
Saga Hóla í Hjaltadal, hún er
mikil og merkileg, bæði fyrr
og síðar. Þar hafa margir
örlagaþræðir verið spunnir, er
áhrifaríkir hafa reynzt þjóð
vorri. Hér mun aðeins stiklað
á örfáum atriðum og þá sér
stakiega leitast við að tengja
saman hinn forna tíma, með
an biskupsvaldið varð hið ráð
andi afl, og endurreisnartím
ann, bændaskólatímabilið og
ræktunaröldina, er staðið hef
ur frá 1882.
Eins og kunnugt er, var
Hof landnámsjörð í Hjalta-
dal. Ættmenn Hjalta land-
námsmanns voru nefndir Hof
verjar. Hcfðu þeir ættmenn
lengi héraðsvöld. Hóla er
fyrst getið um miðja elleftu
öld. Hafa Hólar sennilega í
fyrstu verið byggðir úr Hofs-
landi og verið hjáleiga þaðan.
Þegar Hólar eru fyrst nefnd
ir býr þar maður að nafni
Öxi, sennilega af ætt Hof-
verja. Var hann frægur af
Ræða Steingríms Steinþórssonar forsætis-
ráðherra við aflijúpnn ininnismerkis Jóns
Arasonar að Hólum 13. ágnst s.l.
kirkju einni mikilli, er hanu
reisti. Má því segja, að
, ,snemma beigist krókurinn
að því er verða vill‘“.
Árið 1106 varð Gissur ís-
leifsson Skálholtsbiskup við
þeim óskum Norðlendinga, að
stofnsetja biskupsstól i Norð-
lendingafjórðungi. Erfiðleik-
ar voru um að fá hæfiiega
bújörð fyrir biskupssetur. Á
Hólum bjó þá Illugi prestur
af ætt Hofverja. Hann lét af
hendi bújörð sína og ættaróð
al og gaf Hóla til biskupsset-
ur. Virðist svo að allir ráða-
menn um þetta ,hafi orðið á
það sáttir, að engin jörð í
fjórðungnum væri betur til
þess fallin.
Jón Ögmundsson var fyrst-
ur Hólabiskup. Gerði hann
Hóla strax fræga þau 15 ár,
er hann sat í biskupsstól. Jón
biskup var kennimaður mikill
og hneigðist að meinlæta- og
munkalifi, en var þó i aðra
röndina ríklundaður höfðingi
eins og hann átti kyn til. Um
hans daga varð til orðtækið:
„Heim að Hólum“, sem allir
Skagfirðingar og fleiri nota
enn. Jón biskup Ögmundsson
gerði Hóla að andlegu höfuð
bóli Noi$urlands. Má það
stórvirki kallast á hvaða mæli
kvarða sem mælt er.
Frá því að Jón biskup Ög-
mundsson leið, voru Hólar
höfuðstaður Norðurlands allt
til loka 18. aldar. Þann tíma
allan sat þar æðsti höfðingi
hins andlega valds — og oft
réðu biskuparnir sérstaklega
í katólskum sið, einnig mestu
um landsstjórn og veraldleg
mál. Mestan hluta þessa tíma
var skóli á Hólum, mennta
skóli, sem veitti andlegrar
stéttar mönnum fræðslu.
Prentgerð hófst fyrst á landi
hér á Hólum. Er þáttur Hóla
i bókaútgáfu hinn merkasti.
Allt þetta og margt fleira
mætti nefna, er ber þess ljóst
vitni hvílíkt andlegt höfuðból
Hólar voru um sjö alda skeið.
í hugum vor íslendinga er
dimmt yfir 18. öld. Aldrei hef
ir þjóð vor verið fámennari,
fátækari og orkuminni, enda
var þá svo langt gengið að
um það var rætt í fullri al-
vöru að flytja þær hrjáðu sál
ir, er enn drógu fram lífið, af
landi burt. Oss Norðlending-
um og raunar þjóðinni allri,
virðist enn syrta i álinn þeg-
ar í lok aldarinnar, um 1800,
að biskupsstóllinn og skóli er
fluttur frá Hólum. Þótt veldi
og áhrif Hóla hefði dvínað
samfara hnignun þjóðarinn-
ar, þá voru þó Hólar til þess
tíma tvímælalaus höfuðstað-
ur Norðurlands og andleg mið
stöð Norðlendingafjórðungs.
Hér virtist því allt bera að
sama brunni, sifelld hnignun,
eyðing þeirra staða og verð-
mæta, er hæst hafði borið
með þjóð vorri á undanförn-
um öldum.
Jörðin Hólar ásamt öðrum
biskupsstólsjörðum voru þá
seldar. Enn um sinn sitja
prestar á Hólum og svo er það
fram um 1860. Þegar Benedikt
prófastur Vigfússon á Hólum
fellur frá 1861 hverfur sá
ljómi einnig. Hólar hafa ekki
verið prestssetur síðan, en
dómkirkjan á Hólum aðeins
annexia frá Viðvík og nú síð
ar frá Vatnsleysu.
Jörðin komst í algjöra nið-
I • 1 *
urníðslu. Hús og hinar fornu
umbætur gengu úr sér og
hrörnuðu, þar sem engu var
I haldið við eins og þurfti. Dóm
kirkjan á Hólum fór ekki var
hluta af þessari eyðileggingu.
Hið fagra tréverk kirkjunnar
j var rifið úr henni og sumt af
j því selt á uppboði eins og
hvert annað spýtnarusl. Sj álf
1 Líkaböng þeirra feðga, Jóns
1 Arasonar og sona hans, kom
, á Hrísháls, Var brotin niður
og koparbrotin seld úr landi.
Kirkjan var rúin flestöllum
dýrgripum sínum og skrauti.
Svo var gengið hreint til
verks um að eyðileggja allt
er minnti á forna frægð
Hóla.
Þann veg. sem hér hefir
lýst verið með örfáum orðum
var ástatt um Hóla i Hjaltadal
þegar kom fram um 1880.
Jafnvel trúarhetjur og
mestu andans höfðingjar
þjóðarinnar héldu þá, að vald
og áhrif Hóla væru aldauða.
Sjálfur Matthías Jochumsson
segir svo, í hinu rismikla
kvæði Skagafjörður:
Ekkja stendur aldin kirkja
ein í túni fornra virkja,
Hver vill syngja, hver vill
yrkja
Hóladýrð þinn erfisöng.
Skáldið af guðsnáð, sjáand
inn mikli, spámaður, hin
bjartsýna trúarhetja, hafði al
gjörlega tapað trú á, að Hólar
yrðu reistir úr rústum. Hóla-
dýrð var að hans dómi al-
dauða — aðeins saga um
forna frægð.
Þvi betur varð Maathías
Jochumson ekki sannspár um
þetta. Hólar risu úr rústum.
Nú voru það héraðsmenn sjálf
ir er hófust handa. Metnaður
Skagfirðinga og myndarskap
ur hratt af stað starfsemi, er
leiddi til endurreisnar Hóla-
staðar. Að vísu voru farnar
aðrar leiðir, en tíðkast hafði
áður um starfsemi á Hólum.
En sagt var einu sinni að all-
ar leiðir lægju til Róm. Það
má á fleiri en einn veg reisa
merkilegar menningarmið-
stöðstöðvar, saga Hóla í
Hjaltadal sannar það.
Árið 1880 ákvað sýslunefnd
Skagafjarðarsýslu að kaupa
Hóla í Hjaltadal og reisa þar
búnaðarskóla. Næstu ár
ganga Húnvetningar og Ey-
firðingar til liðs við Skagfirð
ina um þetta mál. Þeim for-
ystumönnum þessara héraða
og þó sérstaklega Skagfirðing
um, er frumkvöðlar voru um
þetta, hefir enn ekki verið
þakkað sem skyldi. Það var
í mikið ráðist á þeim tíma og
við þær ástæður, sem þá vor
af fátækum sýslufélögum a
stofna til búnaðarskóla, al
gjörlega af eigin rammleil
Það verk hefir Sögunefm
Skagfirðinga að skýra greir
lega frá brautryðjendastörf
um forgöngumannanna
þessu sviði.
Búnaðarskóli tók til starf
vorið 1882. Hvaða ár og hver:
ið ár var það? Það var ári
þegar aldrei kom neitt suma
um Norðurland. Það snjóa?
í hverri viku. Jörðin var þ\
nær graslaus og nýting á þeir
litlu heyjum sem náðust, hi:
aumasta. Mislingar gengu y
ir, svo að fólk lá í hrönnun
(Framhald á 3. siðu)
Oddur Ármann í Hjallanesi
sendir okkur hér smábréf um
innflutning og dreifingu drátt
arvéla.
„Nú er þeim mönnum að
,fjölga, sem sjá hversu innflutn-
ingur dráttarvéla er orðinn
nauðsynlegur og jafnframt vex
óánægja mginna við að sjá hve
miklu af þeim dráttarvélum og
jeppabílum, sem inn hafa veriö
fluttir, hefur verið ranglega út-
hlutað. En því miður hafa bænd
ur ekki fengið alla þá svokölluðu
landbúnaðarjeppa, sem þeim þó
sérstaklega voru ætlaðir. Til
þess að sannfærast um það þarf
maður ekki annað en að koma
til Reykjavíkur eða einhvers
annars kaupstaðar og sjá hve
margir jeppar hafa ílenzt þar.
Það er líka mjög algengt, að
til sé á sama bænum bæði jeppa
bíll og dráttarvél, og það þótt
búið komist vafalaust vel af
með hesta eingöngu. En ef leyfð
ur verður innflutningur á ein—
hverju af ofangreindum vélum,
þarf að ganga vel úr skugga um
það, að slíkt komi ekki fyrir
nema brýna þörf beri til þess,
jafnframt sem að þess sé gætt,
hvar þörfin fyrir slíkar vélar
sé mest Þetta tel ég að sé
nauðsynlegt a. m. k. á meðan
sama öngþveiti ríkir í gjald-
eyrismálum þjóðarinnar.
í þá, að dráttarvélin sé látin
knýja blásarann. Enn vitanlega
er það margt fleira, sem út-
heimtir fremur vélaafl, nú en
áður, því að víðast hvar er land
búnaðurinn orðinn mun stór-
brotnari, þó að þetta eitt sé
nefnt sem dæmi.
Oft hefur verið bent á það,
að félagsnotkun á stórvirkum
landbúnaðarvélum sé heppileg.
Þetta held ég að sé eitt af því
sem bændur ættu að taka til
athugunar. Nú þegar hörgull er
á erlendum gjaldeyri, til véla
kaupa, sem annars, og þær
vélar sem inn verða fluttar
verða sennilga nær ókaupandi
fyrir meðalstórt sveitaheimili,
vegna dýrleika, væri æskilegt
að 2, 3 eða fleiri bændur ættu
sömu dráttarvélina, þar sem
dreifbýlið er of mikið og bú-
in ekki of stór til þess að
notast megi við hesta að ein-
hverju leyti.“
Þetta finnst mér skynsamlegt
bréf og hófsamlegt. Það er vont
að geta ekki brugðið vélaafli
fyrir sig á stórum búum, en
það er heldur ekki gott að
safna svo miklum vélakosti á
lítið bú, að „heyskapurinn
verði ekki nema fyrir vélamar."
Þó að þær éti ekki hey þarf
að borga tilkostnað við þær.
Nú er votheysverkun í stór-
um stíl að ryðja sér mjög til
rúms hér á landi, sem eðlilegt
er, því að allir vilja vera sem
minnst háðir hinni óstöðugu
íslenzku veðráttu. Þá fer véla-
aflið að verða nauðsynlegra,
sérstaklega við heimflutning
heysins. Því að það sjá allir,
að það er seinlegt og erfitt
verk að flytja blautt heyið ein
göngu á hestvagni en léttara
verk og fljótlegra er að aka
því heim að votheyshlöðunni
með dráttarvél. Þá tíðkast einn
ig þar sem votheysturnar eru
og blása verður heyinu upp
Félagseign véla er mál, sem
bændur þurfa alvarlega að
hugsa um. Það er engin nýj-
ung, að bændur eigi saman
jarðyrkjuverkfæri og hefur það
gefist vel og áreiðanlega haft
stórkostlega þýðingu fyrir fram
för landbúnaðarins. Því þurfa
bændur að athuga sem bezt,
hvernig þeir koma sem bezt
við sameign véla við atvinnu-
rekstur sinn og er því bending
Odds hin þarfasta. — En auk
þess er ábyrgðarstarf og vanda
verk að skipta því, sem inn
kann að verða flutt.
Starkaður gamli.
Þakka innilega öllum vinum móður minnar
SIGRÍÐAR HAFLIÐ ADÓTTUR, frá Sumarliðabæ,
tryggð og hugulsemi í hennar garð síðustu æviárin. —
Einnig öllum þeim, er gerðu útför hennar góða, og hugs
uðu þá hlýtt til hennar.
Helgi Hannesson.
I Hjartanlega þakka ég öllum, sveitungum, vinum og |
| vandamönnum nær og fjær, sem glöddu mig á 80 ára 1
I afmælisdegi mínum 14. október með heimsóknum, gjöf- I
1 um og skeytum. — Lifið heil. — |
Ingveldur Þorsteinsdóttir,
Laugardalshólum

:!!885!8»ö8:::85:j
Fræðslu og skemmtikvöld
K. R. O. N.
í Þórskaffi (Hverfisgötu 116 uppi).'Föstudaginn 20.
október kl. 8,30
SKEMMTIATRIÐI:
1. Kvikmyndasýning. Sjómannalíf (Mynd Ás- f
geirs Long).
2. Fræðsluerindi: ísleifur Högnason.
3. DANS.
Aðgöngumiðar fást í búðunum.
KRON