Tíminn - 16.06.1951, Blaðsíða 4

4.
TÍMINN, laugardaginn 16. júni 1951.
132. blaff.
Samvinna og sósialismi II:
Skipulag framleiðslunnar
Síðan 1945 hefir Verka(j,pejliaf|0jt|tiu. cftir G. D. II. Cole próf-
mannaflokkurinn, með að- , , , , , ,, . .. .
essor, þydslnr ur „Scottish lo-operator44,
stoð Samvinnuflokksins, þjóð
nýtt nokkrar þýðingarmiklar
greínar atvinnu- og viðskipta
lífsins, og hann hefir komizt
allvel á veg með að tryggja
félagslegt öryggi fyrir al-
menning. En þrátt fyrir þetta
hefir honum ekki tekizt að
koma í veg fyrir óeðlilega
gróðasöfnun i þeim greinum
atvinnu- og viðskiptálífsins,
þar sem einstaklingsrekstur-
inn ræður. Og honum hefir
ekki tekizt að breyta neitt
verulega til batnaðar kjörum
þess fólks, sem vinnur hjá
hinum þjóðnýttu fyrirtækj-
um.
Þeir eru fáir fylgjendur
Verkamannaflokksins, sem
enn eru sérstaklega áhuga-
samir um að ráðast í frekari
þjóðnýtingu í núverandi
mynd. Og þeir eru einnig fáir
fylgjendur flokksins, sem líta
svo á, að efnalegt og atvinnu-
legt lýðræði hafi verið tryggt
á viðunandi hátt fyrir fram-
leiðendur og neytendur í
þeim greinum, sem þegar
hafa verið þjóðnýttar. Það
málg'agnl SambandN skoskra kanpfélaga
menn, sem hallast eingöngu
að neytendasamvinnu, munu
segja að þróun í þessa átt
ætti eingöngu að eiga sér stað
sem þáttur í starfsemi sam-
vinnuheildsölunnar. Aðrir
munu halda því fram, að með
því að taka við opinberu fé,
hætti félögin að starfa sem
óháð samvinnufélög.
Að mínum dómi er erfitt að
gera sér grein fyrir þvi, hvern
ig takmarkalaust fylgi við
regluna um óháð samvinnu-
félög getur farið saman með
óskinni um frekari vöxt sam
vinnuhreyfingarinnar og
mikilvægt hlutverk hennar í
hinu nýja þjóðskipulagi, ef
sá skilningur er lagður í þessa
reglu, að hún þýði, að ríkið
megi ekki leggja hreyfingunni
nokkurt lið. Ekki get ég held
ur séð, að samvinnuheildsal-
an geti ein og óstudd komið
þessari nauðsynlegu breytingu
á, vegna þess að þessar breyt
ingar mundu þá fela i sér ó-
hefir heldur ekki tekist að eðlilegan samdrátt valdsins i
finna leiðir til tryggingar þvi, j fára manna hendur, engu
að þau atvinnufyrirtæki, sem 1 hættuminni en þá, sem skap
eru í höndum fjáraflamanna,
eéu rekin með almannahag
fyrir augum. Það hefir held-
ur ekki tekist að tryggja við-
skiptamönnum eða starfs-
mönnum þessarar fyrir-
tækja þátttöku og hlutdeild
í stjórn þeirra og velgengni.
Stefnuyfirlýsing Verka-
mannaflokksins fyrir kosn-
ingarnar 1950 sýnir, að þeir,
sem sömdu hana, vissu varla
hvað þeir ættu að gera næst.
Og í gagnrýni samvinnu-
hreyfingarinnar á stefnuyfir
lýsingunni vantaði tilfinnan
lega uppbyggilegar hugmynd
ir.
Hvað viljum við, iafnaöar-
menn og samvinnumenn, gera
sameiginlega við þann fjölda
af fyrirtækjum einstaklings-
hyggjumanna, sem við kær-
um okkur ekkert um að þjóð
nýta á þann hátt, sem slíkt
hefir verið gert að undan-
förnu?
Ég lít svo á, að heppilegt
væri, að samvinnuhreyfingin
yfirtæki þessi fyrirtæki. Sam
vinnuheildsalan gæti yfirtek
ið sum þeirra, en öðrum væri
hægt að breyta í það horf,
sem sum samvinnufélög
framleiðenda starfa eftir i
dag, þ. e. að þeim verði
stjórnað af fulltrúumr starfs-
manna, sem við þau vinna, og
neytenda. Mér sýnist, að
bæði þessi form atvinnurekstr
ar geti eflzt mjög mikið í
framtíðinni. En það er aug-
ljóst, að ör breyting getur
ekki átt sér stað, nema því
aðeins að samvinnufélögin
fái almannafé til ráðstöfunar
í þessu skyni.
Ríkið hefir þegar byrjað á
að hjálpa einkafyrirtækjum
til að byggja upp verksmiðj-
ur eða bæta við eldri fram-
leiðslutæki. Hvers vegna geta
samvinnufélögin ekki notið
sömu kjara og fengið stórar
fjárhæðir til þess að yfirtaka
ýmis einkafyrirtæki og til
þess að byggja upp ný fyrir-
tæki, sérstaklega þó í þeim
greinum, sem framleiða full-
unnar neyzluvörur?
Ég veit, að sumir samvinnu
azt hefir í hinum þjóðnýttu
atvinnu- og viðskiptagrein-
um.
Það er áugljóst, að eigi hin
nýju samvinnuframleiðslu-
félög að ná verulegri út-
breiðslu þurfa bæði framleið
endur og neytendur að eiga
sæti i stjórn þeirra og mætti
vel hugsa séfr verkalýðsfélög-
in sem áhrifamikmn-aðila.
Mín hugmynd um hið nýja
hagkerfi, sem við stefnum að,
er ekki sú, að í því verði öll
stjórn hnekkt í fjötra hinna
alvöldu ráða ríkisins eða sam
vinnufélaganna. Ég lít þvert
á móti svo á, að í hinu nýja
mannfélagi, sem við stefnum
að, eigi að dreifa valdinu og
ábyrgðinni sem mest á sem
flestra manna hendur.
Eins og sakir standa virð-
ast forystumenn samvinnu-
heildsalanna líta á framleið-
endasamvinnufélögin sem
keppinauta sína, og þeir leita
stöðugt að tækifærum til þess
að gleypa þau. Ég lít svo á, að
þetta sé vanhugsuð stefna.
Ef við hugsum okkar að
koma á atvinnulýðræði, án
óeðlilegra skrifstofu-
mennsku og samdráttar
valdsins, þá verðum við að
finna Ieiðir til þess að koma
nýrri rekstrarskipan á
þann mikla fjölda verk-
smiðja, sem við höfum ekki
efni á að skilja eftir í hönd
um scrgróðamanna. Sam-
starf milli neytenda og
framleiðenda hefir þegar
gefizt vel í smáum stíl í
mörgum framleiðslusam-
vinnufélögum, og þess
vegna er það vel þess virði
að hugleiða hvort slík sam
vinna geti ekki geflzt vel
á stærri og breiðari vett-
vangi.
Þetta væri auðvitað ekki
hægt að gera nema því að-
eins, að samvinnufélögin
fengju opinbert fé til ráðstöf
unar til viðbótar því fjár-
magni, sem þau gætu sjálf
lagt fram. En ég kem ekki
auga á nein rök, sem mæla
gegn því, að opinbert fé sé
notað á þennan hátt. í hinu
nýja þjóðskipulagi, sem við
stefnum að, mun opinbert fé
verða lyftistöngin undir flest
ar efnahagslegar framkvæmd
ir, vegna þess að þá verða
ekki til stórríkir menn, sem
geta lagt slíkt fé fram, og ég
geri ráð fyrir því, að stór fyr
irtæki geti þá ekki safnað
gildum stjóðum til ráðstöf-
unar að eigin geðþótta. í öllu
falli myndi hvorugur aðilinn
kæra sig um að leggja fram
fé til frekari útbreiðslu og
eflingar samvinnuhreyfingar-
innar. Eigi samvinnan að efl-
ast svo mikið, að þjóðnýting
í stórum stíl verði ónauðsyn
leg, þá verður rikið að leggja
fram opinbert fé til þess að
efllng hennar og útbreiðsla
geti átt sér stað. Samvinnu-
félögin eiga stóra sjóði, sem
þau geta notað til frekari út-
færslu á starfssviði síhu. En
þau munu þurfa mikið meirá
fé en þau hafa yfir að ráða,
ef þau eiga að gegna stóru
hlutverki i atvinnu- og við-
skiptalífi framtíðarinnar.
Ég hef fært fram enn gild-
ari röksemdir fyrir slíkri út-
breiðslu og eflingu samvinnu
hreyfingarinnar í hinni nýju
bók minni. Ég beini orðum
mínum ekki til samvinnu-
hreyfingarinnar í þeim til-
gangi að stuðla að því, að hún
dragi úr neytendaþjónustu
sinni, heldur til þess að stuðla
að því, að hún einskorði sj!g
ekki eingöngu við neytenda-
sjónarmiðin heldur hverfi aft
ur til hinna upphaflegu hug
sjóna brautryðjendanna, sem
hugsuðu ekki um framleið-
endur og neytendur sem tvo
aðskilda hópa, heldur sem
tvær hliðar á sömu „vinnu-
stéttinni“, (svo ég noti þeirra
eigin orð), sem hreyfingin var
stofnuð til að þjóna.
í ýmsum öðrum löndum er
samvinnuhreyfingin fremur
framleiðenda en neytenda-
hreyfing. Þetta á t. d. sérstak
lega við um bændaþjóðirnar
víðsvegar um heim. Fram-
leiðendasamvinnuhreyfingin
á hér um bil hvergi eins lítið
undir sér og í Bretlandi. Ég
vildi gjarnan sjá hana eflast
mikið hér og gegna þýðingar
meira hlutverki bæði í land-
búnaði og iðnaði en hún gerir
nú, en ekki sem sérstaka, ein
angraða framleiðendahreyf-
ingu, heldur í nánu samstarfi
við neytendafélögin bæði
heildsölur og smásölur. í stað
þess að líta á Samband fram
leiðslusamvinnufélaga og
Samband landbúnaðarsam-
samvinnufélaga sem eins kon
ar „aukasamvinnufélög“ og
skoða þau jafnvel með nokk-
urri'tortryggni, þá-álít ég að
forystumenn nefndra sam-
vinnufélaga eigi að gera á-
ætlun um það, hvernig hægt
sé að efla bæði þessi sam-
bönd sem nána bandamenn
neytendasamvinnufélaganna.
Án þess að slíkt komi til, er
ekki hægt að gera sér von um
eflingu samvinnunnar á sviði
framleiðslunnar í svo stórum
stíl, að ríkið þurfi ekki að
ráðast 1 mikinn og margvís-
legan rekstur, sem það
er illa hæft til að annast.
Hér var á ferð s.l. sumar Vest-
ur-lslendingurinn Ólafur Halls-
son og er hann aftur kominn
vestur um haf. Þar hefir hann
flutt erindi um ísland og íslend-
inga í þjóðræknisfélaginu Frón
i Winnipeg og ber landi og þjóð
vel söguna. Niðurlag erindisins
lýsir vel þeim hugsanagang, þeg
ar aldraður maður sér aftur
æskustöðvarnar eftir langa fjar-
veru og þykir því ekki illa til-
fallið að birta þann þátt hér:
„Ég var fæddur og uppalinn á 1
Seyðisfirði. Fann ég glöggt þeg- j
ar heim kom, að þótt helgi hvíldi
yfir landinu öllu, þá myndi ekki
þrá minni fullnægt fyrr en ég
kæmi þangað, þvi þar átti ég
mitt allra helgasta. Það var lítill
foss í Ytri-Grýtánni sem féll
fram .af lágum stand-
klettum, fyrir utan og ofan bæ-
inn okkar Grýtáreyri. Hóll faldi
hann sýn frá bænum. Þangað
varð mér tíðförult á æskuárun-
um, og þangað hvarf hugur
minn oftast þessi 47 ár, síðan ég
hafði skillð við hann. Það sem
dró mig að fossinum voru hin
einkennilegu áhrif, sem hann
hafði á mig,:þar heyrði ég tóna,
sem mér þóttu fagrir, og þeir
voru sétíð í samræmi við líðan
mína. Það voru ýmist gleði-
söngvar eða sorgar, eftir því
hvernig á mér lá. Veðrið hafði
líka áhrif á þetta og útsýnið.
Stundum söng hann hetju-
sön'gva, ~„um afreksverk, fé og
frama. Hann vakti mér líka þrár
um eitthváð, sem ég ekki skildi,
og hann vakti mér stundum út-
þrá, því að utanlands fannst
mér helzt frama að leita, hafði
lesið um það í Islendingasögun-
um, seinna, eftir að til útlanda
kom, varð hann mín „innsta
þrá“. . ■______________________\
Ég kom á Seyðisf jörð þann 2.
ágúst í sumar, eftir klst. ferð frá
Egilsstöðum. Veðrið var indælt,
ágæt fjallasýn. Þótti mér ó-
gleýmánlega fögur sjón, þegar
litið var til baka af Fjarðarheiði,
að s.já allt Héraðið blasa við, hið
fagra Fljótsdalshéra,ð með Snæ-
feiíið í baksýn. -Fannst mér það
hið fegursta útsýni, sem ég hafði
enn séð á íslandi; en svo kom-
um við niður í Fjarðardalinn,
sáum Seyðisfjörð opnast, sáum
spegilsléttan fjörðinn baðaðan í
sólskini, hið áhrifamesta er ég
hafði séð á ævinni, og augu mín
fylltust gleðitárum. Þarna blöstu
við hlíðarnar í dalnum, og í
framsýn fjörðurinn, að sjá eins
og stöðuvatn, umkringdur þess-
um einkennilegu fjöllum, sem
voru þá að mestu í grænum
skrúða, jafnvel klettabeltin í lög
um eða röðum hvert upp af öðru,
voru víða grænlituð af mosa.
Ég, fór fyrst út á Búðareyri,
þá blasti við mér Bjólfurinn,
þetta dásamlega fagra fjall í
sumarskrúða sínum; hafði ég
ekki áður gert mér ljóst, hve
dýrðlegur hann getur verið, séð-
ur á fögrum sumardegi. Ég leit
til vinstri, inn til Öldunnar, sá
hvítmálaöa húsaþyrpinguna með
rauðu þökunum, sá kirkjuna og
kirkjuturninn, bar hann hátt yf
ir önnur hús, benti eins og hönd
til hæða, tákn og ímynd þeirrar
þrár, sem maðurinn á sínum feg
urstu stundum finnur að með
honum býr, þráin til að leita
Guðs, og feta, þótt með óstyrk-
um fótum sé, áfram og upp, hinn
erfiða veg, sem liggur til and-
legs þroska; þrain eftir að læra
að lifa í samræmi við þessa dá-
samelgu tilveru, sem mér fannst
samlegu tilveru, sem mér fannst
þá vera þrungin af náðarkrafti
Guðs; aldrei hafði ég fundið svo
greinilega návist hans, eins og á
þessum fagra degi, hátíðleg tign,
fegurð, kyrrð og friður, hvíldi
yfir öllu umhverfinu. •- i
•t
Pilagrímsgöngu minni var enn
ekki lokið, ég flýtti mér að kom-
ast út að Grýtáreyri, til æsku-
heimilisins, þar sem vonglaðir
foreldrar mínir byggðu sér ný-
býli, en þegar þangað kom, fann
ég aðeins tóftirnar einar, tím-
ans tönn vinnur á öllu, og smá-
hýsum einkanlega, en grjótvegg
irnir,'sem faðir minn hlóð fyrir
60 árum síðan, stóðu enn óhagg-
aðir. Ég gleymdi ekki fossinum
mínum, hjartað í mér hló af
fögnuði, þegar ég gekk upp hæð
ina, sem faldi hann sýn, ég
hlakkaði svo til að heyra hann,
því ég fann áð nú myndi hann
syngja mér sitt fegursta tón-
verk. En fossinn minn litli var
þagnaður — horfinn; eins og
svo margir aðrir, sem ég hafði
elskað, þegar ég var barn á Seyð
isfirði. Áin hafði breytt farveg
sinum og féll nú ekki lengur
fram af klettunum, sem nú
stóðu þungbúnir og svartir í
nekt sinni. — Þetta voru mér
vonbrigði, þau einu í allri ferð-
inni; en ég huggaði mig við það,
að ég á í endurminningunni
fögru tónana fossins míns
horfna og að. þeir lifa á meðan
mér eridist aídur. Og helgin, —
sem mín barnsskynjun fann að
hvildi yfir þessum stað, — firð-
inum öllum, var hér enn, mitt
gamla hjarta fann hana jafn-
greinilega nú, sem það gerði,
þegar það var ungt og hraust,
skynjaði enn návist Guðs, og
þakkáði honum, sem hafði leyft
mér að sjá hér fyrst dagsljósið,
sem hafði leitt mig víða vegu og
hingáð aftur, hjarta mitt var
fullt af óumræðilegum fögnuði.
Ég fann að lífið verður ekki frá-
skilið Guði, það á sér hvorkl
æsku né elli, — það er eilíft, —
óendanlegt."
Hér verður svo staðar numið
í dag.
Starkaður.
Hafið stefnumót
— við Rafskinnu-1
gluggann
GERIST ASKHIFEMH R AÐ
TIMANUM. - ASKRIFTASIMI 2323.

■ v, ■•'v-